मुंबई उपनगरीय रेल

मुक्त ज्ञानकोश विकिपीडिया से

यह मुंबई की उपनगरीय रेलवे है। इसे मुंबई में लोकल ट्रेन भी कहा जाता है।

मुंबई उपनगरीय रेलवे
स्थान मुम्बई
प्रचालन आरम्भ 1853
कुल लम्बाई 303 कि॰मी॰
दैनिक यात्री 6.94 मिलियन दैनिक
पटरी नाप 1676 mm (5 ft 6 इंच) (ब्रॉड गेज)
संचालक पश्चिमी रेलवे and मध्य रेलवे
यह नक्शा मुंबई उपनगरीय रेल नेटवर्क की पूर्ण समीक्षा देने के लिए डिज़ाइन की गई है। इसमें मुंबई लोकल (वेस्टर्न लाइन, सेंट्रल लाइन, हार्बर लाइन, ट्रांस हार्बर लाइन, मुंबई मेट्रो, मोनो रेल) ​​के बारे में अधिक जानकारी शामिल है जैसे- फास्ट / स्लो लाइन्स, स्टेशनों के बीच लगभग यात्रा समय, ग्रिड के सभी स्टेशनों की सूची के साथ सूचकांक, स्टेशन कोड आदि
मुंबई उपनगरीय रेल नेटवर्क (वेस्टर्न लाइन, सेंट्रल लाइन, हार्बर लाइन, ट्रांस हार्बर लाइन, मुंबई मेट्रो, मोनो रेल) ​​के सूचकांक के साथ पूरा मानचित्र

मुंबई उपनगरीय रेलवे (मराठी: मुंबई उपनगरीय रेल्) प्रणाली, जो मुंबई में लोक परिवहन प्रणाली का भाग है, सरकारी भारतीय रेल की दो मण्डलीय भुजाओं, पश्चिम रेलवेमध्य रेलवे द्वारा संचालित हैं। इस प्रणाली में, 6.1 मिलियन यात्रियों को प्रतिदिन यातायात उपलब्ध होता है। इस प्रकार, यह भारतीय रेल की दैनिक यात्री क्षमता का भार उठाती है। यह विश्व की सर्वाधिक यात्री घनत्व वाली उपनगरीय रेल सेवा है। इन मार्गों पर चलने वाली रेलगाड़ियों को स्थानीय लोगों द्वारा प्रायः लोकल कहा जाता है। भारतीय रेल एवं मुंबई उपनगरीय रेलवे, दोनों ही, अंग्रेज़ों द्वारा भारत में अप्रैल 1853 में बनवायी गयी प्रथम रेलवे के अंकुर की शाखाएं हैं। यह एशिया की प्राचीनतम रेलवे प्रणाली है। प्रथम रेल मुंबई से ठाणे तक 34 कि॰मी॰ की दूरी तक चली थी। बॉम्बे रेलवे इतिहास समूह[1] इस लाइन को रेलवे धरोहर घोषित कराने की दिशा में निरंतर प्रयासरत है।

सुविधाएं[संपादित करें]

464 कि॰मी॰ के मार्ग पर फैली, उपनगरीय सेवा 25000 वोल्ट. ए.सी की शिरोपरि विद्युत पावर सप्लाई पर चालित है। उपनगरीय सेवाएं इलैक्ट्रिकल मल्टिपल युनिट (विद्युत बहु-इकाई) या ई.एम.यू. द्वारा चालित हैं। 171 रेक (ट्रेन-सेट) जिनमें 9-कार तथा 12-कार का समूह है, 2342 ट्रेन सेवाएं चलाने के काम आतीं हैं, जो कि कुल मिलाकर, 6.94 मिलियन यात्रियों को प्रतिदिन लाती-लेजातीं हैं।

मंडल एवं पथ[संपादित करें]

मुंबई सी.एस.टी. भवन

दो मण्डलीय रेलवे, मध्य रेल एवं पश्चिम रेल, मिलकर मुंबई उपनगरीय रेलवे तंत्र चलाती हैं। वर्तमान में मध्य रेल एवं पश्चिम रेल, दोनों ही पर तीव्र मार्ग, लम्बी दूरियों (मुख्य लाइन) तथा मालगाड़ियों के लिये बांटे जाते हैं।

पश्चिमी लाइन[संपादित करें]

पश्चिम रेल के दो मार्ग (एक स्थानीय तथा एक सीधा), चर्चगेटतर्मिनस से पश्चिमी तट के समानांतर उत्तरवर्ती दहानु रोड तक जाते हैं। इन पथों को आम तौर पर वेस्टर्न (पश्चिमी) लाइन कहा जाता है। ऐसा इसलिये, क्योंकि, यह पश्चिम रेलवे की सम्पत्ति है, व उस ही के द्वारा चालित भी है। चर्चगेट से विरार तक ई.एम.यू. चलती हैं। विरार से आगे दहानु तक मेनलाइन (मुख्य लाइन) EMU तथा इंजन से चालित शटल आती जाती हैं। मुंबई सेंट्रल एवं कांदिवली में कार-शेड हैं। EMU सुधार व मरम्मत कार्यशाला, महालक्षमी में है। चर्चगेट से विरार, व विरार से दहानु की दूरी लगभग बराबर ही है, किन्तु चर्चगेट से विरार तक 28 स्टेशन हैं, जबकि उसके बाद 6 स्टेशन मात्र हैं, क्योंकि विरार के बाद, शहर की सीमा लगभग समाप्त हो जाती है।

इस मार्ग के मुख्य स्टेशन हैं: चर्चगेट, मुंबई सेंट्रल, दादर, बांद्रा, अंधेरी, बोरिवली, मीरा रोड, भयंदर, वसई, विरार। पश्चिम रेल के बेड़े में, 1.5के.वी.डी.सी. से चालित ई.एम.यू. हैं, साथ ही द्वि-करंट (यानि प्रत्यावर्ती धारा (25 KV) एवं दिष्ट धारा (1.5 KV)) से चालित गाड़ियां हैं। ई.एम.यू 9-कार व 12-कार की बनावट में हैं, व तीव्र तथा मंद्र भेद से हैं। मंद गाड़ियां, सभी स्टेशनों पर रुकतीं हैं, वहीं तीव्र गाड़ियां मुख्य स्टेशनों पर ही रुकतीं हैं। तीव्र गाड़ियां लम्बी यात्रा के लिये बेहतर हैं। गाड़ियां प्रायः मुख्य स्टेशनों से ही आरम्भ व समाप्त होतीं हैं।

वेस्टर्न लाइन पर गाड़ि

इन ट्रेनों के स्टेशनों के लिये नामों के लघुरूप प्रयोग किये जाते हैं। वे इस प्रकार हैं:

लघुरूप स्टेशन नाम
A अंधेरी
B बांद्रा
BC(T) मुंबई सेंट्रल
BO बोरीवली
BY(R) भयंदर
BS(R) वसई रोड
C चर्चगेट
D दादर
G गोरेगाँव
M मलाड
V विरार

पश्चिम रेल पर स्टेशनों की सूची:

स्टेशन नाम
चर्चगेट
मैरीन लाइंस
चरनी रोड
ग्रांट रोड
मुंबई सेंट्रल
महालक्ष्मी
लोअर परेल
एल्फिंस्टोन रोड
दादर
माटुंगा रोड ग्रांट
माहिम जंक्शन
बांद्रा
खार रोड
सांताक्रूज़
विले पार्ले
अंधेरी
जोगेश्वरी
गोरेगाँव
मलाड
कांदिवली
बोरीवली
दहिसर
मीरा रोड
भयंदर
नयागाँव
वसई रोड
नाला सोपारा
Virar
वैतर्ना
सफले
केल्वे रोड
पालघर
उमरोली
बोइसर
वनगाँव
दहानु रोड

सेंट्रल लाइन[संपादित करें]

मुंबई की सेंट्रल लाइन में तीन मुख्य पथ हैं, जो कि उपनगरीय सैटेलाइट कस्बों में जाते जाते बंट जाते हैं। दो पथ (एक स्थानीय व एक सीधा) सेंट्रल रेलवे पर छत्रपति शिवाजी टर्मिनस से कल्याण (54 कि॰मी॰) तक जाते हैं, जहां वे कल्याण –कसारा(67 कि॰मी॰) में पूर्वोत्तर को; एवं कल्याणकरजातखोपोली (61 कि॰मी॰) दक्षिण-पूर्व को बंट जाते हैं। यह दोनों मुख्य पथ मेन-लाइन बनाते हैं। इनके बेड़े में डी.सी. तथा एसी/डीसी शक्ति के ई.एम.यू. हैं। इस लाइन पर प्रधान कार-शेड हैं कुर्ला एवं काल्वा पर। यहां उपनगरीय सेवा हेतु तीव्र एवं मन्द लोकल उपलब्ध होते हैं। मन्द लोकल सभी स्टेशनों पर रुकती है, जबकि तीव्र लोकर के हॉल्ट बायकुला, दादर, कुर्ळा, घाटकोपर, विखरोली, भांडुप, मुलुंड, ठाणे, डोंभिवली, एवं कल्याण पर ही रुकती हैं। कल्याण के बाद चलने वाली सभी सेवाएं केवल मन्द होतीं हैं, अतएव वे सभी स्टेशनों पर रुकतीं हैं। मध्य रेल डीज़ल मल्टिपल युनिट (डी.एम.यू) भी संचालित करता है, जो मध्य रेल के दीवा जंक्शन से पश्चिम रेल के वसई रोड जंख्शन, तथा दीवा जंख्शन से रोहा, बारास्ता पन्वेल जातीं हैं।

गाड़ियां प्रायः मुख्य स्टेशनों से ही आरम्भ होतीं या समाप्त होतीं हैं। इनके आरम्भ या समाप्ति के लिये प्रयोग हुए स्टेशनों के नाम के लघुरूप निम्नानुसार है:

लघुरूप स्टेशन नाम
A Ambernath
AN Asangaon
BL Badlapur
C Kurla
D दादर
Diva दिवा
DI Dombivali
G Ghatkopar
K कल्याण
KP खोपोली
N Kasara
PL Panvel
S करजात
ST Chatrapati Shivaji Terminus
T Thane
TL Titwala

* C stands for Kurla. Lokmanya Tilak Terminus (LTT) (near Kurla) is a train terminus for some out-station passenger/express trains.

Harbour लाइन[संपादित करें]

Abbreviation Station name
AD अंधेरी
B बांद्रा
CH Kurla
CM Chembur
M Mankhurd
T Thane
VA Vashi
NEU Nerul
BR Belapur
PL Panvel


स्टेशनों की सूची[संपादित करें]

मोटे अक्षरों में तीव्र गाड़ी का स्टॉप है

वेस्टर्न लाइन[संपादित करें]

Within Greater मुंबई: चर्चगेट, मरीन लाइंस, चरनी रोड, Grant रोड, मुंबई सेंट्रल, Mahalaxmi, लोअर परेल, Elphinstone रोड, दादर, Matunga रोड, माहिम जंक्शन, बांद्रा, खार रोड, सांताक्रूज़, विले पार्ले, अंधेरी, जोगेश्वरी,राम मंदिर, गोरेगाँव, मालाड, कांदिवली, बोरीवली, दहिसर

Outside Greater मुंबई: मीरा रोड, भाईंदर, नायगाव, वसई रोड, नाला सोपारा, विरार, वैतरणा, सफाळे, केळवे रोड, पालघर, उमरोळी, Boisar, वनगाव, डहाणु रोड

In tabular format as per order of occurrence

Station Name Fast Train Halt
चर्चगेट हां (Point of Origin)
मरीन लाइंस No
चरनी रोड No
Grant रोड No
मुंबई सेंट्रल हां (Also point of Origin for long distance trains)
Mahalaxmi No
लोअर परेल No
Elphinstone रोड No
दादर हां
Matunga रोड No
माहिम जंक्शन No
बांद्रा हां
खार रोड No
सांताक्रूज़ No
विले पार्ले No
अंधेरी हां (Some long distance trains halt here)
जोगेश्वरी No
गोरेगाँव No
मालाड No
कांदिवली No
बोरीवली हां
दहिसर हां (Last suburban station for Greater मुंबई)
Mira रोड हां
Bhayandar हां
Naigaon हां
Vasai रोड हां (Also point of Origin for long distance trains and trains from Gujarat to Konkan, Pune & Nashik)
Nala Sopara हां
Virar हां (Current point of termination for मुंबई suburban EMU rakes, and Point of Origin for डहाणु रोड MEMU. POT may move to डहाणु रोड.)
Vaitarna Long Distance Trains/MEMU
Saphale Long Distance Trains/MEMU
Kelve रोड Long Distance Trains/MEMU
Palghar Long Distance Trains/MEMU
Umroli Long Distance Trains/MEMU
Boisar Long Distance Trains/MEMU
Vangaon Long Distance Trains/MEMU
दहानु रोड Long Distance Trains/MEMU
Gholwad Long Distance Trains/MEMU (Proposed to be added in Suburban Route)
Bordi रोड Long Distance Trains/MEMU (Proposed to be added in Suburban Route & Last Station in Maharashtra State on Western लाइन.)

A new station between गोरेगाँव and जोगेश्वरी, namely Oshiwara, will be functional soon.

सेंट्रल (Main) लाइन[संपादित करें]

Within Greater मुंबई: Chhatrapati Shivaji Terminus (CST) (formerly, Boribandar Victoria Terminus (VT)), Masjid Bunder, Sandhurst रोड, Byculla, Chinchpokli, Currey रोड, Parel, दादर, Matunga, Sion, Kurla, Vidyavihar, Ghatkopar, Vikhroli, Kanjurmarg, Bhandup, Nahur, Mulund, Thane

Outside Greater मुंबई: Kalwa, Mumbra, Diwa, Dombivli, Thakurli, कल्याण

कल्याण, Thane, दादर are important stops for outstation trains.

At कल्याण, the route splits up into two sections.

Harbour लाइन Stations[संपादित करें]

Within Greater मुंबई: Chhatrapati Shivaji Terminus (CST) (formerly, Victoria Terminus (VT), Masjid, Sandhurst रोड, Dockyard रोड, Reay रोड, Cotton Green, Sewri, Wadala रोड

  1. Towards अंधेरी: Wadala रोड, King's Circle, माहिम, बांद्रा, खार रोड, सांताक्रूज़, विले पार्ले, अंधेरी
  2. Towards Thane and Panvel: Wadala रोड, Guru Tegh Bahadur Nagar, Chunabhatti, Kurla,Tilak Nagar, Chembur, Govandi, Mankhurd
    1. Within Navi मुंबई:
      1. Towards Panvel: Vashi, Sanpada, Juinagar, Nerul, Seawoods, CBD Belapur, खारghar, Mansarovar, Khandeshwar, Panvel
      2. Towards Thane: Vashi, Sanpada, Turbhe, Kopar Khairane, Ghansoli, Rabale, Airoli, Thane.
      3. Towards करजात: Panvel, Chikhale, Mohope, Chowk, करजात

Diwa-Vasai रोड corridor[संपादित करें]

Diwa, Kopar, Bhiwandi, खारbav, Kaman, Juchandra, Vasai रोड

इन्हें भी देखें[संपादित करें]


स्टेशन[संपादित करें]

{{{1}}}
अगला स्टेशन दक्षिण:
[[{{{3}}}]]
मुंबई उपनगरीय रेलवे : [[{{{2}}} रेलवे (हार्बर लाइन)]] अगला स्टेशन उत्तर:
[[{{{4}}}]]
स्टॉप संख्या: {{{5}}} आरंभ से कि.मी.: {{{6}}} प्लेटफॉर्म: {{{7}}}


सन्दर्भ[संपादित करें]

  1. "Bombay Railway History Group". मूल से 6 सितंबर 2013 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 19 सितंबर 2020.

बाहरी कड़ियां[संपादित करें]