धार की अंबिका प्रतिमा

मुक्त ज्ञानकोश विकिपीडिया से
धार की अंबिका प्रतिमा
अंबिका
धार की जैन यक्षिणी अंबिका देवी
सामग्रीसंगमरमर
आकार1.28 मीटर ऊँचाई
भार250 किलो
लेखननागरी
कृति1034 ईसवी
अवस्थितिब्रिटिश संग्रहालय, लंदन
पंजीकरण1909,1224.1

धार की अंबिका मूर्ति ब्रिटिश संग्रहालय, लंदन के संग्रह में जैन देवी अंबिका की उच्च नक़्क़ाशी वाली एक संगमरमर की प्रतिमा है। यह मूर्ति 19वीं सदी में मध्यभारत के धार शहर में पाई गई थी। इस मूर्ति के आधार पर एक संस्कृत शिलालेख उत्कीर्ण है, जिस में परमार राजवंश के राजा भोज (1010–1055) का उल्लेख मिलता है।[1] अंबिका देवी की यह प्रतिमा 1909 से ब्रिटिश संग्रहालय में संग्रहित है।[2]

उत्पत्ति[संपादित करें]

धार (मध्य प्रदेश) । पुराने शहर की योजना, राजवाड़ा महल का स्थान दर्शाते हुए जहां अंबिका की प्रतिमा 1875 में पाई गई थी।

यह मूर्ति 1875 में धार, मध्य प्रदेश, में पुराने शहर के राजवाड़ा महल के स्थान पर मिली थी, जब इमारत का पुनर्निर्माण किया जा रहा था।[3] इसके पाए जाने के कुछ ही समय बाद, मूर्ति को विलियम किनकैड (भारतीय सिविल सर्विस) के ध्यान में लाया गया, जो 1866 से मध्य भारत में काम कर रहे थे। वह 1886 में भारत से लौटने पर मूर्ति को ब्रिटेन ले आए, और 1891 में इसे ब्रिटिश संग्रहालय के ऑगस्टस वोलास्टन फ्रैंक्स (1826-1897) के पास जमा कर दिया। जब किनकैड की 1909 में मृत्यु हुई, तो मूर्ति ब्रिटिश संग्रहालय का हिस्सा बन गई।

मूर्तिविज्ञान[संपादित करें]

सीहोर (मध्य प्रदेश) । अम्बिका, 11वीं शताब्दी,,कलेक्टर कार्यालय सीहोर में संरक्षित।

देवी अंबिका को सफेद संगमरमर में उच्च उभार में तराशा गया है। वह सिर पर एक ऊँचा मुकुट पहनी हैं और उनके बाल एक तरफ बंधे हुए हैं। देवी की चार भुजाओं में से दो के अग्रभाग गायब हैं; दो पूर्ण भुजाओं में वह हाथी का अंकुश और फंदा या पौधे का डंठल पकड़ी हैं। मूर्ति के आधार पर विभिन्न अन्य देवताओं और परिचारकों की मूर्तियाँ बनाई गई हैं।

आधार के चरणबद्ध मुख पर, देवी के पैरों के ठीक नीचे, दानकर्ता के रूप में श्रद्धांजलि अर्पित करती एक छोटी, घुटने टेकती महिला का रूप रेखांकित है।[4]

धार की अंबिका की छवि का एक करीबी उदाहरण सीहोर में 11वीं शताब्दी की एक बलुआ पत्थर की मूर्ति में पाया जाता है। यह मूर्ति भी क्षतिग्रस्त है, इसके हथियार और लक्षण-चिह्न गायब हैं, लेकिन शीर्ष पर जैन तीर्थंकर विराजमान हैं। आधार पर एक दाढ़ीदार ऋषि और बाघ पर सवार एक युवक की समान आकृतियाँ हैं।

शिलालेख[संपादित करें]

शिलालेख नागरी लिपी में लिखा है और संस्कृत भाषा में संरचित हैं। इसमें वररुचि द्वारा तीन जैन तीर्थंकरों समेत सरस्वती प्रतिमा दान करने के बाद अंबिका प्रतिमा के निर्माण का उल्लेख किया गया है। यह वररुचि कौन थे, इस बारे में बताया गया है कि वह वास्तव में जैन विद्वान धनपाल थे, जिन्होंने 11वीं शताब्दी में राजा भोज के दरबार में एक प्रमुख किरदार निभाया था।[5] भोज परमार राजवंश के एक प्रमुख राजा थे जिन्होंने उज्जैन के साथ धार को अपनी राजधानी बनाया था।[6]

शिलालेख और उसका आलोचनात्मक संस्करण एवं अनुवाद प्रकाशित किए जा चुके हैं, लेकिन संदर्भ के लिए यहां दिए गए हैंः [7]

(1)ॐ। श्रीमद्भोजनरेंद्रचंद्रनगरी विद्याधरी [ध]र्म्माधीः यो ⎼ ⏑ ⎼ ⏑ ⎼ [क्षतिग्रस्त भाग] खलु सुखप्रस्थापन-

(2) याप(सा)राः[।] वाग्देवी[*ं] प्रथमा[*ं] विधाय जननी[*ं] पस[*चा]ज जिनानां त्रयीं अंबा[*ं] नित्यफलाधिकां वररुचिः (मू)र्त्तिम् सुभा[*ं] नि-

(3) र्म्ममे [॥] इति सुभं॥ सूत्रधार सहिरसुतमणथलेण घटितं॥ वि[ज्ञान]निक सिवदेवेन लिखितम् इति॥

(4) संवत् 100 91 [॥]

ॐ। वररुची, जो श्रीमद्भोज के चंद्रनगरी और विद्याधरी [जैन धर्म की शाखाओं] के धर्म पर इच्छुक है, जो अप्सरस की तरह [अज्ञानता] को हटाने के लिए हैं, उन वररुची ने पहले वागदेवी माता [और] बाद में तीन जिनों का निर्माण किया, उन्होंने अंबा की इस सुंदर छवि को बनाया, जो हमेशा फल में प्रचुर मात्रा में हैं। आशीर्वाद! इसे सूत्रधार सहिर के पुत्र मणथल ने तराशा था। यह प्रवीण शिवदेव द्वारा लिखा गया था। वर्ष 1091.

संदर्भ[संपादित करें]

  1. H. V. Trivedi, Inscriptions of the Paramāras, Chandellas, Kachchhapaghātas and Two Minor Dynasties, Corpus Inscriptionum Indicarum, volume 7 (New Delhi, 1978-91). The inscription, text and translation are accessible online: Trustees of the British Museum. (2023). • Dhār धार (District Dhār, Madhya Pradesh). Inscription of the time of Bhoja on an image of the Jain goddess Ambikā dated saṃvat 1091. Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.8190634. Retrieved 04 Apr 2024.
  2. British Museum collection online, Jaina yakṣiṇī Ambikā, https://www.britishmuseum.org/collection/object/A_1909-1224-1. Retrieved 04 Apr 2024.
  3. The findspot is record in [C. B. Lele], Parmar Inscriptions in Dhar State, 875-1310 AD, Dhar State. Historical record series, v. 1 (Dhar: [Department of History and Museum, 1944]), iii.
  4. Dhār धार (District Dhār, Madhya Pradesh). Votive figure on one of stepped faces of the image base.
  5. M. Willis, "New Discoveries from Old Finds: A Jain Sculpture in the British Museum," CoJS Newsletter 6 (2011): 34-36. Available online: https://doi.org/10.5281/zenodo.2544721. Retrieved 02 April 2024.
  6. H. V. Trivedi, Inscriptions of the Paramāras, Chandellas, Kachchhapaghātas and Two Minor Dynasties, Corpus Inscriptionum Indicarum, volume 7 (New Delhi, 1978-91).
  7. Dhār धार (District Dhār, Madhya Pradesh). Image of Ambikā with an inscription of Bhoja dated saṃvat 1091, photograph and further links.

आगे पढ़ें[संपादित करें]

  • माइकल विलिस, "धार, भोज, ऍन्ड सरस्वतीः फ़्रॉम इंडोलॉजी टू पॉलिटिकल माइथोलॉजी ऍन्ड बैक", जर्नल ऑफ द रॉयल एशियाटिक सोसाइटी, 22, नंबर 1 (2012) । ऑनलाइन उपलब्धः https://doi.org/10.5281/zenodo.1154197 02 अप्रैल 2024 को प्राप्त किया गया।
  • माइकल विलिस, "न्यू डिस्कवरीज़ फ्रॉम ओल्ड फाइंड्सः ए जैन स्कल्पचर इन द ब्रिटिश म्यूजियम", कोजेएस न्यूज़लेटर 6 (2011) । ऑनलाइन उपलब्धः https://doi.org/10.5281/zenodo.2544721 02 अप्रैल 2024 को प्राप्त किया गया।