हिन्दी पत्रिकाओं की सूची

मुक्त ज्ञानकोश विकिपीडिया से

हिन्दी पत्रिकाएँ हिन्दी भाषा में छपने वाली पत्रिकाएँ हैं। यहाँ हिन्दी भाषा की प्रमुख पत्रिकाओं को सूचीबद्ध किया गया है।

इतिहास[संपादित करें]

हिन्दी पत्रकारिता की शुरुआत बंगाल से हुई और इसका श्रेय राजा राममोहन राय को दिया जाता है। राजा राममोहन राय ने ही सबसे पहले प्रेस को सामाजिक उद्देश्य से जोड़ा। भारतीयों के सामाजिक, धार्मिक, राजनैतिक, आर्थिक हितों का समर्थन किया। समाज में व्याप्त अंधविश्वास और कुरीतियों पर प्रहार किये और अपने पत्रों के जरिए जनता में जागरूकता पैदा की। राय ने कई पत्र शुरू किये। जिसमें अहम हैं-साल 1780 में प्रकाशित ‘बंगाल गजट’। बंगाल गजट भारतीय भाषा का पहला समाचार पत्र है। इस समाचार पत्र के संपादक गंगाधर भट्टाचार्य थे। इसके अलावा राजा राममोहन राय ने मिरातुल, संवाद कौमुदी, बंगाल हैराल्ड पत्र भी निकाले और लोगों में चेतना फैलाई। 30 मई 1826 को कलकत्ता से पंडित जुगल किशोर शुक्ल के संपादन में निकलने वाले ‘उदन्त मार्तण्ड’ को हिंदी का पहला समाचार पत्र माना जाता है।[1]

इस समय इन गतिविधियों का चूँकि कलकत्ता केन्‍द्र था इसलिए यहाँ पर सबसे महत्‍वपूर्ण पत्र-पत्रिकाएँ - उद्‌दंड मार्तंड, बंगदूत, प्रजामित्र मार्तंड तथा समाचार सुधा वर्षण आदि का प्रकाशन हुआ। प्रारम्‍भ के पाँचों साप्‍ताहिक पत्र थे एवं सुधा वर्षण दैनिक पत्र था। इनका प्रकाशन दो-तीन भाषाओं के माध्‍यम से होता था। ‘सुधाकर' और ‘बनारस अखबार' साप्‍ताहिक पत्र थे जो काशी से प्रकाशित होते थे। ‘प्रजाहितैषी' एवं बुद्धि प्रकाश का प्रकाशन आगरा से होता था। ‘तत्‍वबोधिनी' पत्रिका साप्‍ताहिक थी और इसका प्रकाशन बरेली से होता था। ‘मालवा' साप्‍ताहिक मालवा से एवं ‘वृतान्‍त' जम्‍मू से तथा ‘ज्ञान प्रदायिनी पत्रिका' लाहौर से प्रकाशित होते थे। दोनों मासिक पत्र थे। इन पत्र-पत्रिकाओं का प्रमुख उद्‌देश्‍य एवं सन्‍देश जनता में सुधार व जागरण की पवित्र भावनाओं को उत्‍पन्‍न कर अन्‍याय एवं अत्‍याचार का प्रतिरोध/विरोध करना था। हालाँकि इनमें प्रयुक्‍त भाषा (हिन्‍दी) बहुत ही साधारण किस्‍म की (टूटी-फूटी हिन्‍दी) हुआ करती थी। सन्‌ 1868 ई. में भारतेंदु हरिश्चंद्र ने साहित्‍यिक पत्रिका कवि वचन सुधा का प्रवर्तन किया। और यहीं से हिन्दी पत्रिकाओं के प्रकाशन में तीव्रता आई।[2]

आलोचना, हिंदी, वसुधा, अक्षर पर्व, वागर्थ, आकल्प, साहित्य वैभव, परिवेश, कथा, संचेतना, संप्रेषण, कालदीर्घा, दायित्वबोध, अभिनव कदम, हंस, बया, शोधादर्श आदि वे पत्रिकाएँ हैं, जो हिंदी भाषा की समृद्धि का प्रतीक हैं।[3]

Darpan 1832 Banbai Bal shasatri jabedakar
1 उदन्त मार्तंड- साप्ताहिक 30 मई 1826 कलकत्ता जुगल किशोर
2 बंगदूत- साप्ताहिक 1829 कलकत्ता राजा राम मोहन राय
3 प्रजामित्र- साप्ताहिक 1834 कलकत्ता
4 बनारस अख़बार-साप्ताहिक 1845 बनारस राजा शिव प्रसाद सिंह
5 मार्तंड- साप्ताहिक 1846 कलकत्ता मो. नसीरुद्दीन
6 सुधाकर- साप्ताहिक 1850 काशी बाबु तारा मोहन मित्र
7 बुद्ध‌‍ि प्रकाश 1852 आगरा मुंशी सदासुखलाल
8 प्रजा हितैषी 1855 आगरा राजा लक्ष्मण सिंह
9 कवि वचन सुधा- मासिक 1868 काशी भारतेंदु
10 हरिश्चन्द्र मैगजीन- मासिक 1873 बनारस भारतेंदु
11 बाल बोधनी- मासिक 1874 बनारस भारतेंदु
12 काशी पत्रिका- साप्ताहिक अलीगढ़ बलदेव प्रसाद
13 भारत बंधु- साप्ताहिक अलीगढ़ तोता राम
14 भारत मित्र कलकत्ता रूद्र दत्त
15 हिंदी प्रदीप- मासिक 1877 प्रयाग बाल कृष्ण भट्ट
16 आनंद कादम्बिनी- मासिक 1881 मिर्जापुर बदरी नारायण चौधरी
17 भारतेंदु 1884 वृंदावन पं. राधा चरण गोस्वामी
18 देवनागरी प्रचारक मेरठ
19 प्रयाग समाचार लखनऊ देवकी नंदन त्रिपाठी
20 ब्राह्मण- मासिक 1883 कानपुर प्रताप नारायण मिश्र
21 हिन्दूस्तान- दैनिक इंग्लैंड राजा रामपाल सिंह
22 इंदु- मासिक लाहौर
23 नागरी नीरद- साप्ताहिक मिर्जापुर बदरी नारायण चौधरी
24 नागरी प्रचारिणी पत्रिका- त्रैमासिक 1896 काशी वेणी प्रसाद
25 उपन्यास- मासिक 1898 काशी गोपाल राम गहमरी
26 सरस्वती- मासिक 1900 काशी, बाद में इलाहाबाद चिंतामणि घोष/ श्याम सुंदर दास (1902)/ महावीर प्रसाद द्विवेदी (1903)
27 सुदर्शन- मासिक 1900 काशी देवकीनंदन/माधव
28 समालोचक- मासिक 1902 जयपुर गुलेरी
29 अभ्युदय- साप्ताहिक प्रयाग मदन मोहन मालवीय
30 इंदु- मासिक 1909 काशी प्रकाश कुमार उपाध्याय
31 मर्यादा- मासिक 1909 प्रयाग कृष्ण कान्त मालवीय/संपूर्णानंद/ प्रेमचंद
32 प्रताप- साप्ताहिक 1913 कानपुर गणेश शंकर विद्यार्थी
33 चाँद महादेवी वर्मा
34 प्रभा 1913 खंडवा, बाद में कानपुर कालू राम, बाद में कानपुर में बालकृष्ण शर्मा ‘नवीन’/माखनलाल चतुर्वेदी
35 माधुरी 1922 लखनऊ दुलारे लाल भार्गव/ रूप नारायण पांडेय/ कृष्ण बिहारी मिश्र/ प्रेमचंद(1928-31)
36 सुधा- मासिक 1929 लखनऊ दुलारेलाल भार्गव
37 कल्याण पत्रिका 1925 गीता प्रेस- गोरखपुर -
38 विशाल भारत- मासिक 1928 कलकत्ता बनारसीदास चतुर्वेदी
39 हंस (1)-1930 ( 2) 1984 " (१)-बनारस (२)-दिल्ली (1)- प्रेमचंद (2)- राजेन्द्र यादव
40 आदर्श + मौजी कलकत्ता शिव पूजन सहाय
41 साहित्य सन्देश- मासिक 1937 आगरा बाबू गुलाब राय
42 मतवाला- साप्ताहिक 1923 कलकत्ता महादेव प्रसाद सेठ/ शिव पूजन सहाय/ निराला
43 जागरण- साप्ताहिक 132 बनारस शिव पूजन सहाय/ प्रेमचंद(1932)
44 भारत- अर्धसप्ताहिक इलाहाबाद नंद दुलारे वाजपेयी
45 नवजीवन- साप्ताहिक   1921 अहमदाबाद गाँधी
46 देश- साप्ताहिक 1920 पटना राजेन्द्र प्रसाद
47 कर्मवीर- साप्ताहिक 1924 जबलपुर माखनलाल चतुर्वेदी
48 कहानी, नई कहानियाँ, उपन्यास भैरव प्रसाद गुप्त
49 सैनिक आगरा कृष्ण दत्त पालीवाल
50 प्रतीक- दृमासिक 1947 इलाहाबाद अज्ञेय
51 रूपाभ- मासिक 1938 पन्त/ नरेंद्र शर्मा
52 कल्पना- दृमासिक 1949 हैदराबाद आर्येन्द्र शर्मा
53 धर्मयुग- साप्ताहिक 1950 बम्बई धर्मवीर भारती
54 आलोचना- त्रैमासिक 1951 दिल्ली शिवदान सिंह चौहान/ धर्मवीर भारती/रघुवंश/ साही/ नंददुलारे वाजपेयी/ नामवर सिंह
55 नये पत्ते- 1953 इलाहाबाद लक्ष्मी कान्त वर्मा/ रामस्वरूप चतुर्वेदी
56 नयी कविता- अर्द्धवार्षिक 1954 इलाहाबाद जगदीश गुप्त, रामस्वरुप चतुर्वेदी
57 ज्ञानोदय- मासिक 1955 कलकत्ता कन्हैया लाल मिश्र
58 निकष- साप्ताहिक 1956 इलाहाबाद धर्मवीर भारती/ लक्ष्मीकांत वर्मा
59 कृति 1958 दिल्ली नरेश मेहता
60 समालोचक- मासिक  1958 आगरा रामविलास शर्मा
61 पहल- त्रैमासिक 1960 जयपुर ज्ञानरंजन
62 क ख ग- त्रैमासिक 1963 इलाहाबाद रघुवंश, लक्ष्मीकांत वर्मा, रामस्वरूप चतुर्वेदी
63 दिनमान-साप्ताहिक 1965 दिल्ली रघुवीर सहाय
64 1-पूर्वाग्रह- मासिक 2-समास 1974 भोपाल अशोक वाजपेयी
65 वर्तमान साहित्य 1984 इलाहाबाद विभूति नारायण राय
66 कथादेश 1997 दिल्ली हरि नारायण
67 नया खून मध्य प्रदेश मुक्तिबोध

ऑनलाइन पत्रिकाएँ[संपादित करें]

साहित्यिक[संपादित करें]

हिंदी की साहित्यिक पत्रिकाएँ हिंदी साहित्य की विभिन्न विधाओं के विकास और संवर्द्धन में उल्लेखनीय भूमिका निभाती रहीं हैं। कविता, कहानी, उपन्यास, निबंध, नाटक, आलोचना, यात्रावृत्तांत, जीवनी, आत्मकथा, शोधादर्श, ओपन डोर तथा शोध से संबंधित आलेखों का नियमित तौर पर प्रकाशन इनका मूल उद्देश्य है। आधुनिक हिन्दी में जितने महत्वपूर्ण आंदोलन छिड़े, पत्र-पत्रिकाओं के माध्यम से छिड़े। न जाने कितने महत्वपूर्ण साहित्यकार पत्र-पत्रिकाओं के माध्यम से प्रतिष्ठित हुए। न जाने कितनी श्रेष्ठ रचनाएँ पाठकों के सामने पत्र-पत्रिकाओं के माध्यम से आईं। भारतेंदु युग के साहित्यकारों की केन्द्रीय पत्रिकाएँ थीं – ‘हरिश्चन्द्र मैगजीन’, ‘ब्राह्मण’ या ‘हिंदोस्तान’। द्विवेदी युग और स्वयं आचार्य महावीर प्रसाद द्विवेदी ‘सरस्वती’ उन दिनों की सर्वाधिक प्रतिनिधि पत्रिका थी। मैथिलीशरण गुप्त ‘सरस्वती’ की ही देन हैं। छायावादी कवियों के साथ ‘मतवाला’, ‘इंदु’, ‘रूपाभ’, ‘श्री शारदा’ जैसी पत्रिकाओं के नाम जुड़े हैं। माखनलाल चतुर्वेदी का साहित्य तो ‘कर्मवीर’ को जाने बिना जानी ही नहीं जा सकता। हिन्दी का प्रगतिशील साहित्य ‘हंस’ के पंखों पर चढ़कर नहीं आया। नई कविता की जन्मकुंडली ‘नए पत्ते’, ‘नई कविता’ जैसी पत्रिकाओं ने तैयार की।-- "वेब पत्रिका सृजनगाथा में डॉ॰ हरिसिंह गौर"
पत्रिका का नाम - सुनीता संपादकीय संपर्क - lanka, BHU, Varanasi-221005 वेब संपर्क http://Sunitajauhari.blogspot.com ई-मेल संपर्क - luckysunita.jauhari@gmail.com
अर्गला 210, झेलम हॉस्टल, जवाहरलाल नेहरु विश्वविद्यालय, नई दिल्ली-110067 website
अहा जिंदगी 6, द्वारिका सदन, प्रेस कॉम्‍प्‍लेक्‍स, एम0पी0 नगर, भोपाल-462011 website
ओशो टाइम्स ओशो इंटरनैशनल, 304, पार्क एवन्यू साउथ, स्वीट 608,
कथाक्रम 'स्‍वप्निका', डी-107, महानगर विस्‍तार, लखनऊ-226006, website Archived 2013-07-23 at the वेबैक मशीन kathakrama@gmail.com
कथाबिम्‍ब ए-10 बसेरा, ऑफ दिन-क्वारी रोड, देवनार,मुंबई - 400088 website
कादम्बिनी 18-20, कस्‍तूरबा गांधी मार्ग, नई दिल्‍ली-110001 website
तद्भव 18/271, इंदिरा नगर, लखनऊ-226016 अंतर्जालस्थल-पता Archived 2021-07-28 at the वेबैक मशीन
नवनीत भारतीय विद्या भवन, 20, म0 मुंशी रोड, मुम्बई-400007, website Archived 2013-07-09 at the वेबैक मशीन navneet.hindi@gmail.com
प्रभात पुंज 403, कृष्णा आंगन, आर.एन.पी. पार्क, भाईंदर (पूर्व) मुंबई-401105 website Archived 2013-11-25 at the वेबैक मशीन
पाखी बी-107, सेक्टर-63, नोएडा, गौतमबुद्ध नगर-201303, उ.प्र., website pakhi@pakhi.in
बया सी-56/यूजीएफ-4, शालीमार गार्डन एक्‍सटेंशन-2,गाजियाबाद-201005 website
रंगवार्ता प्यारा केरकेट्टा फाउंडेशन, चैशायर होम रोड, बरियाटु,रांची—834003, झारखंड, website Archived 2013-06-15 at the वेबैक मशीन rangvarta@gmail.com
लमही विजय राय, 3/343, विवेक खण्‍ड, गोमती नगर, लखनऊ-226010 उ.प्र., vijairai.lamahi@gmail.com
वागर्थ भारतीय भाषा परिषद, 36 ए, शेक्‍सपियर सरणी, कोलकाता-700017 website Archived 2013-09-28 at the वेबैक मशीन
विशिष्ट ध्यान विशिष्ट ध्यान योग आश्रम, 248, टेढ़ी बाज़ार, अयोध्या - 224123, फैजाबाद, उत्तर प्रदेश आधिकारिक वेबसाइट Archived 2019-01-10 at the वेबैक मशीन vishishtdhyan@paramdharm.org
शोध संचयन 409, शंतिवन, A/244A, आज़ाद नगर, कानपुर-208002 website shodhsanchayan@gmail.com
हंस पत्रिका 2/36, अंसारी रोड, दरियागंज, नई दिल्ली-110002, website Archived 2013-06-29 at the वेबैक मशीन info@hansmonthly.in
मनमीत होटल नीलकंठ, आजमगढ़ उप्र website Archived 2015-08-01 at the वेबैक मशीन contact2editor@gmail.com
शोधादर्श आदर्श नगर, ततारपुर लालू, नजीबाबाद-246763 बिजनौर उप्र [1] shodhadarsh2018@gmail.com
ओपन डोर नजीबाबाद-246763 बिजनौर उप्र [2] opendoornbd@gmail.com
हाशिये की आवाज़ [इंटीग्रेटेड सोशल इनिशिएटिव्स, Indian Social Institue, 10 इंस्टिटूयूशनल, एरिया लोधी रोड, नयी दिल्ली-110003 website hka@isidelhi.org.in



वेब पत्रिकाएं[संपादित करें]

ऑफलाइन साहित्यिक पत्रिकाए
पत्रिका का नाम संपादकीय संपर्क वेब संपर्क ई-मेल संपर्क
ओपन डोर संपादक-अमन कुमार, आदर्श नगर, ततारपुर लालू, नजीबाबाद-246763 बिजनौर उप्र opendoornbd@gmail.com https://opendoornews.in
विशिष्ट ध्यान विशिष्ट ध्यान योग आश्रम, 248, टेढ़ी बाज़ार, अयोध्या - 224123, फैजाबाद, उत्तर प्रदेश आधिकारिक वेबसाइट Archived 2019-01-10 at the वेबैक मशीन vishishtdhyan@paramdharm.org
आजकल प्रकाशन विभाग, सीजीओ कॉम्‍लेक्‍स, लोधी रोड, नई दिल्‍ली-110003
कथादेश सहयात्रा प्रकाशन प्रा. लि., सी-52, जेड-3, दिलशाद गार्डेन, दिल्‍ली-110095
स्वयं निर्माणम् प्रधान संपादक: मनोज सिंह तोमर , भाषिकी कार्यालय: सुभास नगर नरसिंग मंदिर के पास हाज़िर ग्वालियर (म.प्र.) 474003 swayamnirmanam@gmail.com
कला-प्रयोजन संपादक : हेमंत शेष, 40/158, मानसरोवर, जयपुर-३०२०२० प्रकाशक :पश्चिम क्षेत्र सांस्कृतिक केंद्र, उदयपुर [3][मृत कड़ियाँ] hemantshesh@rediffmail.com
कहानीकार के। 30/37, अरविंद कुटीर, निकट भैरवनाथ, वाराणसी-221001, उत्तर प्रदेश
कुरुक्षेत्र (पत्रिका) कृषि एवं ग्रामीण रोजगार मंत्रालय, कृषि भवन, नई दिल्‍ली-110001
नया ज्ञानोदय भारतीय ज्ञानपीठ, 18, इंस्‍टीट्यूशनल एरिया, लोदी रोड, पोस्‍ट बॉक्‍स-3113, नई दिल्‍ली-110003 jananpith@satyam.net.in
पहल 101, रामनगर, आधारताल, जबलपुर-4 (मoप्रo)
परिकल्पना समय एस एस -107, परिकल्पना, सेक्टर-N-1, संगम होटल के पीछे,लखनऊ-226024(उ.प्र.) parikalpana.samay@gmail.com
प्रारम्‍भ शैक्षिक संवाद बी-1/84, सेक्‍टर-बी, अलीगंज, लखनऊ-226024
बया अंतिका प्रकाशन, सी-56/यूजीएफ-4, शालीमार गार्डन एक्‍सटेंशन-2, गाजियाबाद-201005 website
भाषा (पत्रिका) केन्‍द्रीय हिन्‍दी निदेशालय, पश्चिमी खण्‍ड-7, रामकृष्‍ण पुरम,नई दिल्‍ली
मधुमती राजस्‍थान साहित्‍य अकादमी, सेक्‍टर-4, हिरण मगरी, उदयपुर-313002, sahityaacademy@yahoo.in
राष्‍ट्रधर्म संस्‍कृति भवन, राजेन्‍द्र नगर, लखनऊ-226004
वर्तमान साहित्‍य यतेन्‍द्र सागर, प्रथम तल, 1-2, मुकुंद नगर, हापुड़ रोड, गाजियाबाद-201001
समकालीन भारतीय साहित्‍य सचिव, साहित्‍य अकादेमी, रवीन्‍द्र भवन, 35, फिरोजशाह मार्ग, नई दिल्‍ली-110001
समकालीन सरोकार विनीत प्‍लाज़ा, फ्लैट नं0 01, विनीत खण्‍ड-6, गोमती नगर, लखनऊ-226010,
समाज कल्‍याण डॉ॰ दुर्गाबाई देशमुख समाज कल्याण भवन, बी-12, कुतुब इंस्टीट्यूशनल एरिया, नई दिल्ली-110603
बहुवचन संपादक: अशोक मिश्र, महात्मा गांधी अंतरराष्ट्रीय हिन्दी विश्वविद्यालय, वर्धा
संस्‍कृति केन्‍द्रीय सचिवालय ग्रंथागार, द्वितीय तल, शास्‍त्री भवन, डॉ॰ राजेन्‍द्र प्रसाद मार्ग, नई दिल्‍ली-110001, editorsanskriti@gmail.com
साहित्‍य अम़ृत 4/19, आसफ अली रोड, नई दिल्‍ली-110002, sahityaamrit@gmail.com
साहित्‍य भारती उत्‍तर प्रदेश हिन्‍दी संस्‍थान, 6 महात्‍मा गांधी मार्ग, हजरतगंज, लखनऊ-226001
शैक्षिक पलाश राज्‍य शिक्षा केन्‍द्र, बी-विंग, पुस्‍तक भवन, अरेरा हिल्‍स,भोपाल-462011
राजभाषा संवाद डॉ॰ जगदीश व्योम, नगर राजभाषा कार्यान्वयन समिति, प्रतिभूति कागज कारखाना, होशंगाबाद (म.प्र.) 461005
साक्षात्कार प्रधान संपादक- umesh kumar singh, साहित्य अकादमी, मध्य प्रदेश संस्कृति परिषद, संस्कृति भवन, बाण गंगा, भोपाल-3 (म.प्र.) sakshatkarnew@gmail.com
पंजाब सौरभ निदेशक भाषा विभाग पंजाब, भाषा भवन, पटियाला
खनन भारती वेस्टर्न कोलफील्ड्स लिमिटेड, कोल स्टेट, सिविल लाइन्स,नागपुर-440001
प्रभात पुंज 403, कृष्णा आंगन, आर.एन.पी. पार्क, भाईंदर (पूर्व) मुबंई-401105 (महाराष्ट्र) www.prabhatpunj.com editor.prabhatpunj@gmail.com
माया इन्डिया 6/395 'माया हाउस', मालवीय नगर,जयपुर-302017 (राज०) mayaindia2005@hotmail.com
हरिगंधा हरियाणा साहित्य अकादमी, कोठी नं० 169, सेक्टर-12, पंचकूला (हरियाणा)-134112
सम्यक् संपादक: मदनमोहन उपेन्द्र, ए-10, शान्ति नगर (संजय नगर),मथुरा- 281001(उ॰प्र॰)
हाइकु दर्पण (हाइकु कविता की पत्रिका) संपादक: डा० जगदीश व्योम, बी-12 ए / 58-ए, धवलगिरि, सेक्टर-34, नोएडा-201301
मेकलसुता(दोहा विधा की पत्रिका) संपादक- कृष्णस्वरूप शर्मा 'मैथिलेन्द्र', गीतांजलि भवन, म॰आ॰व॰ 08आवासीय मण्डल उपनिवेशिका, नर्मदापुरम् (होशंगाबाद) म॰प्र॰ 461001
सरल चेतना संपादक-हेमन्त रिछारिया, कोठी बाजार, होशंगाबाद(म॰प्र॰)
शैल सूत्र(गंगा-जमुनी साहित्य की त्रैमासिकी) प्रधान संपादक: आशा शैली, कार रोड, बिन्दुखत्ता, पो० लाल कुआँ, नैनीताल, उत्तराखण्ड -262402 asha.shaili@gmail.com
भारतीय मनीषा संपादक- डॉ॰ रमाकान्त श्रीवास्तव, एल॰ 6 \ 96, अलीगंज,लखनऊ (उ॰प्र॰)-226024
सरस्वती सुमन संपादक-सुरेन्द्र सिंह चौहान "काका", मानसरोवर, छिब्बरमार्ग,देहरादून-248001 उत्तरांचल
कोयला भारती संपादक-दिलीप कुमार सिंह", राजभाषा विभाग, भारत कोकिंग कोल लिमिटेड, कोयला भवन, कोयला नगरधनबाद-826005 झारखंड
धनबाद राजभाषा संदेश संपादक-दिलीप कुमार सिंह, नगर राजभाषा कार्यान्वयन समिति धनबाद, राजभाषा विभाग, भारत कोकिंग कोल लिमिटेड, कोयला भवन, कोयला नगरधनबाद-826005 झारखंड
व्यंग्य यात्रा(सार्थक व्यंग्य की त्रैमासिकी) संपादक: प्रेम जनमेजय,73- साक्षर अपार्टमेंट्स, ए-3, पश्चिम विहार,नई दिल्ली-110063 vyangya@yahoo.com
शोधादर्श संपादक-अमन कुमार, आदर्श नगर, ततारपुर लालू, नजीबाबाद-246763 बिजनौर उप्र shodhadarsh.page shodhadarsh2018@gmail.com
{| class ="wikitable sortable"
पत्रिका का नाम आवृत्ति उद्देश्य संपादक प्रकाशक वेब संपर्क
दैनिक साहित्य ई-पत्रिका ऑनलाइन साहित्य रचनाओं का प्रकाशन वैधविक दैनिक साहित्य परिवार वेबसाईट
विशिष्ट ध्यान मासिक गंभीर सामजिक समस्याओं का समाधान सन्त अमृता योगी विशिष्ट ध्यान योग आश्रम वेबसाईट Archived 2017-08-07 at the वेबैक मशीन
अखंड ज्योति मासिक वैज्ञानिक दर्शन डॉ प्रणव पाण्ड्या अखंड ज्योति संस्थान मथुरा वेबसाईट
अनंत अविराम मासिक ओम प्रकाश दीप जय कंप्यूटर विदिशा से प्रकाशित[4] वेबसाईट
अनुभूति[5] साप्ताहिक (ऑनलाइन) साहित्यिक पत्रिका पूर्णिमा वर्मन website
भारत दर्शन ऑनलाइन साहित्यिक पत्रिका भारत दर्शन, न्यूजीलैंड website
भारत संदेश मासिक राजनैतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, खेल, मनोरंजन इत्यादि। आई सिंह संयुक्त राज्य अमेरिका वेबसाईट Archived 2013-03-27 at the वेबैक मशीन
गीत-पहल ऑनलाइन साहित्यिक पत्रिका अवनीश सिंह चौहान website Archived 2013-08-08 at the वेबैक मशीन
हिन्दी कुंज दैनिक ऑनलाइन साहित्यिक पत्रिका आशुतोष दूबे हिंदीकुंज.कॉम वेबसाईट
हिंदीनेस्ट डॉट कॉम साप्ताहिक ऑनलाइन साहित्यिक पत्रिका मनीषा कुलश्रेष्ठ हिंदीनेस्ट. कॉम वेबसाईट
हिंदुस्तान बोल रहा है मासिक राजनैतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, खेल, मनोरंजन इत्यादि। जय पाल सिंह चौधरी देहरादून website Archived 2014-06-19 at the वेबैक मशीन
इंडिया टुडे साप्ताहिक समाचार पत्रिका दि इंडिया टुडे ग्रुप वेबसाईट
जनोक्ति साप्ताहिक ऑन लाइन हिन्दी पत्रिका जयराम विप्लव वेबसाईट Archived 2018-08-06 at the वेबैक मशीन
पूर्वाभास साप्ताहिक ऑनलाइन साप्ताहिक पत्रिका अवनीश सिंह चौहान वेबसाईट
प्रवक्ता दैनिक ऑनलाइन सामाजिक-राजनीतिक पत्रिका संजीव कुमार सिन्हा प्रवक्ता.कॉम वेबसाईट
शोधादर्श त्रैमासिक शोध पत्रिका अमन कुमार अमन कुमार shodhadarsh.page
शोध संचयन अर्ध वार्षिक डॉ योगेंद्र प्रताप सिह 409, शांतिवनअपार्टमेंट, 2A/244A, आज़ाद नगर, कानपुर -208002 वेबसाईट
परिकल्पना ब्लॉगोत्सव दैनिक ऑनलाइन राजनैतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, खेल, मनोरंजन इत्यादि। रवीन्द्र प्रभात ऑनलाइन भारत वेबसाईट
सीमापुरी टाइम्स[6] मासिक (ऑनलाइन) सामाजिक और राजनीतिक राम प्रकाश वर्मा वेबसाईट Archived 2012-01-25 at the वेबैक मशीन
सृजनगाथा मासिक ऑनलाइन साहित्यिक जय प्रकाश मानस वेबसाईट Archived 2019-05-22 at the वेबैक मशीन
स्वर्गविभा ऑनलाइन साहित्यिक पत्रिका डॉ श्रीमती तारा सिंह स्वर्गविभा टीम, नवी मुंबई, वेबसाईट Archived 2019-08-29 at the वेबैक मशीन
वटवृक्ष त्रैमासिक साहित्यिक पत्रिका रवीन्द्र प्रभात अलीगंज, लखनऊ वेबसाईट Archived 2013-05-26 at the वेबैक मशीन
विचार मीमांसा दैनिक ऑनलाइन सामाजिक-राजनीतिक पत्रिका कनिष्क कश्यप वेबसाईट Archived 2013-06-05 at the वेबैक मशीन
युग मानस दैनिक ऑनलाइन साप्ताहिक प्रिंट साहित्य डॉ सी जयशंकर बाबू
सुमन साप्ताहिक ऑनलाइन सामाजिक,साहित्यिक पत्रिका कमलेश सुमन प्रकाशन मंदिर
समय पत्रिका मासिक (ऑनलाइन) किताब समीक्षा-चर्चा हरमिन्दर सिंह चहल website
ज्ञानविविधा त्रैमासिक पत्रिका

(ऑनलाइन)

रचना,आलोचना और शोध की त्रैमासिक पत्रिका डॉ. दिवाकर चौधरी कठौर,सीतामढ़ी,बिहार से प्रकाशित वेबसाइट

वेब लिंक

ऑनलाइन/ऑफलाइन विज्ञान पत्रिकाएं[संपादित करें]

पत्रिका का नाम जन स्वास्थ्य धारणा समपादकीय पता राष्ट्रीय स्वास्थ्य एवं परिवार कल्याण संस्थान, मुनिरका, नई दिल्ली वेब पता www.nihfw.org ई मेल पता hindicell@nihfw.org
आई.सी.एम.आर. इंडियन काउंसिल फॉर मेडिकल रिसर्च, पी.ओ. बॉक्‍स नं. 4911, अंसारी नगर, नई दिल्‍ली-110029, website[मृत कड़ियाँ] headquarters@icmr.org.in
आविष्कार (पत्रिका) नेशनल रिसर्च डेवलेपमेंट कार्पोरेशन, 20-22, जमरूदपुर सामुदायिक केन्‍द्र, कैलाश कॉलोनी एक्‍सटेंशन, नई दिल्‍ली-48 website[मृत कड़ियाँ]
इलेक्ट्रॉनिकी आपके लिए स्‍कोप कैम्‍पस, एन.एच.-12, होशंगाबाद रोड, भोपाल, म.प्र., website electroniki@electroniki.com
जल चेतना राष्‍ट्रीय जल विज्ञान संस्‍थान, जल विज्ञान भवन, रूड़की-247667, website Archived 2000-09-19 at the वेबैक मशीन rama@nih.ernet.in
ड्रीम 2047 विज्ञान प्रसार, सी-24, कुतुब इंस्‍टीट्यूशनल एरिया, नई दिल्‍ली-दिल्‍ली-110016, website Archived 2013-07-09 at the वेबैक मशीन info@vigyanprasar.gov.in
दुधवा लाइव 77, कैनाल रोड, शिव कालोनी, लखीमपुर खीरी- 262701, उ.प्र., website Archived 2013-07-03 at the वेबैक मशीन editor.dudhwalive@gmail.com
पर्यावरण डाइजेस्‍ट डॉ॰ खुशाल सिंह पुरोहित, 19 पत्रकार कॉलोनी, रतलाम, मप्र 457001, kspurohit@rediffmail.com
पैदावार इमेज मीडिया ग्रुप, 518, हिंद नगर चौराहा, पुरानी चुंगी, कानपुर रोड, लखनऊ-226012 paidawar@gmail.com
विज्ञान कथा (पत्रिका) प्रधान संपादक : डॉ॰ राजीव रंजन उपाध्‍याय, संपर्क : भारतीय विज्ञान कथा लेखक समिति, परिसर कोठी काकेबाबू, देवकली मार्ग, फैजाबाद, (उ. प्र.)-224001, rajeevranjan.fzd@gmail.com
विज्ञान प्रगति सी.एस.आई.आर., डॉ॰ के। एस. कृष्‍णन मार्ग, नई दिल्‍ली-110012, website Archived 2013-09-28 at the वेबैक मशीन vp@niscair.res.in
वैज्ञानिक (हिन्दी विज्ञान पत्रिका मुम्बई) हिंदी विज्ञान साहित्य परिषद, भाभा परमाणु अनुसंधान केंद्र, मुंबई website hvsp@barc.gov.in

ऑनलाइन/ऑफलाइन महिला पत्रिकाएं[संपादित करें]

पत्रिका का नाम संपादकीय पता वेब पता ई मेल संपर्क
बिंदिया के-25, पर्ल्‍स प्लाजा, सेक्टर-18, नोएडा-201301, उत्तर प्रदेश website Archived 2013-07-07 at the वेबैक मशीन
मेरी सहेली संपादकीय एवं प्रशासकीय संपर्क : पायोनियर बुक कं0 प्रा0 लि0, सी-14, रॉयल इंडस्ट्रियल एस्‍टेट, 5-बी, नयागांव क्रॉस रोड, वड़ाला, मुम्बई-400031 (महाराष्ट्र)। website
मनोरमा (पत्रिका) मित्र प्रकाशन प्राइवेट लिमिटेड, मुट्ठीगंज, इलाहाबाद, उत्तर प्रदेश
गृहलक्ष्‍मी एक्स- 30,ओखला फेस- 2, नई दिल्‍ली-110020 Official Website info@grehlakshmi.com
महकता आंचल जे-17, जंगपुरा एक्‍सटेंशन, नई दिल्‍ली-110014
वुमेन ऑन टॉप दिशा भारती मीडिया प्रा.लि., ए-96, सेक्‍टर-65, 1 नोएडा-20130 उत्तर प्रदेश website Archived 2013-07-19 at the वेबैक मशीन info@dishabharti.com
सखी जागरण प्रकाशन लि., 2, सर्वोदय नगर, कानपुर-208005, उत्तर प्रदेश website Archived 2013-09-29 at the वेबैक मशीन jagrancorp@jagran.com
सुषमा पत्रिका 13/14, आसफ अली रोड,नई दिल्‍ली-110002
वनिता मलयाला मनोरमा, पोस्ट बॉक्स नं 26, कोट्टयम-686 001,केरल, भारत website customersupport@mm.co.in

ऑनलाइन/ऑफलाइन फिल्‍मी पत्रिकाएं[संपादित करें]

हिंदी में करीब 75 फिल्मी पत्रिकाएं प्रकाशित हो रही हैं। छोटी-बड़ी सब मिलाकर कम से कम तीन दर्जन फिल्मी पत्रिकाएं तो अकेले दिल्ली से प्रकाशित होती हैं। देश के विभिन्न हिस्सों से प्रकाशित होने वाली फिल्मी पत्रिकाओं के नाम इस प्रकार हैं-

चित्र भारती मासिक (कलकत्ता, 1955 से प्रकाशित), सिने चित्रा साप्ताहिक (कलकत्ता, 1955 से प्रकाशित), सिने वाणी सा. (बंबई, 1956 से प्रकाशित), कला संसार सा. (कलकत्ता 1957 से प्रकाशित), सिने सितारा मा. (कलकत्ता, 1957 से प्रकाशित), रजत पट पाक्षिक (महू छावनी, 1957 से प्रकाशित), रसभरी मा. (दिल्ली से प्रकाशित), फिल्मिस्तान मा. (फिरोजपुर, 1958 से प्रकाशित), फिल्म किरण मा. (जबलपुर, 1959 से प्रकाशित), चित्र छाया मा. (दिल्ली, 1959 से प्रकाशित), इंदुमती मा. (दिल्ली, 1959 से प्रकाशित), सिने एक्सप्रेस सा. (इंदौर, 1959 से प्रकाशित), चित्रावली सा. (बंबई, 1959 से प्रकाशित), प्रीत मा. (जोधपुर, 1959 से प्रकाशित), नीलम मा. (दिल्ली, 1960 से प्रकाशित), मधुबाला मा. (दिल्ली, 1960 से प्रकाशित), मनोरंजन मा. (दिल्ली, 1962 से प्रकाशित), रस नटराज सा. (बंबई, 1963 से प्रकाशित), कजरा मा. (कानपुर, 1964), फिल्म अप्सरा मा. (दिल्ली, 1964), बबीता मा. (दिल्ली, 1967), सिने पोस्ट मा. (दिल्ली, 1968), फिल्म रेखा मा. (दिल्ली, 1968), फिल्‍मी कलियां मा. (दिल्ली, 1968), फिल्मांकन सा. (बंबई, 1969), सिने हलचल पा. (अजमेर, 1969 से प्रकाशित), अभिनेत्री पा. (लुधियाना, 1970 से प्रकाशित), फिल्म शृंगार मा. (दिल्ली, 1970 से प्रकाशित), फिल्मी परियां मा. (लखनऊ, 1970 से प्रकाशित), फिल्म संसार मा. (मेरठ, 1970 से प्रकाशित), फिल्मी कमल मा. (मेरठ, 1970 से प्रकाशित), फिल्म अभिनेत्री मा. (मेरठ, 1970 से प्रकाशित), पूनम की रात सा. (जबलपुर, 1970 से प्रकाशित), चित्र किरण सा. (बंबई, 1970 से प्रकाशित), सिने हलचल मासिक (दिल्ली, 1971 से प्रकाशित)।

इसके अलावा बंबई से प्रकाशित उर्वशी (पत्रिका), कलकत्ता से प्रकाशित स्क्रीन हैं। पाक्षिक केवल एक ही निकलती है, माधुरी। मासिक पत्रिकाओं में फिल्‍मी दुनिया, सुषमा पत्रिका, पालकी, फिल्‍मी कलियां, रंग भूमि तथा चित्रलेखा (पत्रिका), राजधानी से प्रकाशित होती हैं और रजनी गंधा बंबई में। इन फिल्मी पत्रिकाओं के अतिरिक्त मेनका, युग छाया, नव चित्र पट, राधिका, फिल्मांजलि, छायाकार, प्रिया भी नियमपूर्वक प्रकाशित हो रही हैं। माधुरी को छोड़ शेष सभी फिल्मी पत्रिकाएं कथा-साहित्य प्रकाशित करती हैं। पालकी और आसपास में अच्छी फिल्मी सामग्री के अतिरिक्त अन्य कई विषयों पर भी सामग्री दी जाती है।[7]

कुछ फिल्मी पत्रिकाओं की जानकारी विस्तार से :

पत्रिका का नाम संपादकीय संपर्क वेब संपर्क ई मेल संपर्क
चित्रलेखा (पत्रिका) संपादकीय सह प्रशासकीय संपर्क : 94, बनारसीदास एस्‍टेट, तिमारपुर (निकट माल रोड), दिल्‍ली-110004
फिल्‍मी कलियां संपादकीय सह प्रशासकीय संपर्क : 4675/21, अंसारी रोड, दरियागंज, नई दिल्‍ली-110002 website Archived 2013-09-30 at the वेबैक मशीन
फिल्‍मी दुनिया संपादकीय सह प्रशासकीय संपर्क : 16, दरियागंज,नई दिल्‍ली-110002

ऑनलाइन/ऑफलाइन बाल पत्रिकाएं[संपादित करें]

पत्रिका का नाम समपादकीय संपर्क वेब संपर्क ई मेल संपर्क
बाल प्रभा संपादकीय सह प्रशासकीय संपर्क श्री गाँधी पुस्तकालय, चौक, शाहजहांपुर उत्तर प्रदेश-242001 dr.nagesh.pandey.sanhay@gmail.com
अभिनव बालमन संपादकीय सह प्रशासकीय संपर्क : 17/239, ज़ेड, 13/59, पंचनगरी, अलीगढ़-202001, उ.प्र., वेबसाईट Archived 2013-07-08 at the वेबैक मशीन abhinavbalmann@gmail.com
चकमक संपादकीय सह प्रशासकीय संपर्क : ई-10, शंकर नगर, बीडीए कॉलोनी, शिवाजी नगर, भोपाल-462016 वेबसाईट Archived 2011-02-10 at the वेबैक मशीन chakmak@eklavya.in
चन्दामामा (बाल पत्रिका) संपादकीय सह प्रशासकीय संपर्क : ऑफिस बी-3, लुनिक इंडस्‍ट्रीज, क्रास रोड ‘बी’, एम.आई.दी.सी., अँधेरी (ईस्ट), मुंबई-400093 (महाराष्ट्र)। वेबसाईट Archived 2014-01-08 at the वेबैक मशीन chandamama@chandamama.com
चंपक (बाल पत्रिका) दिल्‍ली प्रेस भवन, ई-3, झंडेवाला एस्‍टेट, रानी झाँसी मार्ग, नई दिल्‍ली-110055, वेबसाईट article.hindi@delhipress.in
देवपुत्र संपादकीय सह प्रशासकीय संपर्क : 40, संवाद नगर, इंदौर-452001 (मध्‍य प्रदेश), website devputraindore@gmail.com
नंदन संपादकीय सह प्रशासकीय संपर्क : हिंदुस्‍तान टाइम्‍स हाउस, 18-20, कस्‍तूरबा गाँधी मार्ग, नई दिल्‍ली-10001, वेबसाईट nandan@livehindustan.com
नन्हे सम्राट
पराग (पत्रिका)
लोटपोट
मधु मुस्कान
गुड़िया
नव मधुवन
दोस्त और दोस्ती
सुमन सौरभ
बाल भारती
समय झरोखा
शिशु सौरभ
किशोर लेखनी
बाल हंस
बाल दर्शन
बाल भास्‍कर 6, द्वारिका सदन, प्रेस कॉम्‍पलेक्‍स, एम0पी0 नगर, भोपाल-11 वेबसाईट Archived 2013-07-26 at the वेबैक मशीन
बालवाणी संपादकीय सह प्रशासकीय संपर्क : उत्‍तर प्रदेश हिन्‍दी संस्‍थान, 6 महात्‍मा गांधी मार्ग, हजरतगंज, लखनऊ-226001 वेबसाईट Archived 2013-09-25 at the वेबैक मशीन
सुमन सौरभ संपादकीय सह प्रशासकीय संपर्क : दिल्‍ली प्रेस भवन, ई-3, झंडेवाला एस्‍टेट, रानी झाँसी मार्ग, नई दिल्‍ली-110055, वेबसाईट Archived 2013-06-29 at the वेबैक मशीन article.hindi@delhipress.in

ऑनलाइन वेब पोर्टल[संपादित करें]

मलयालम पत्रिका, ‘वनिता’ 26.53 लाख पाठकों के साथ देश की सबसे ज्यादा पढ़ी जाने वाली पत्रिका हो गई है। हिंदी मासिक पत्रिका, ‘प्रतियोगिता दर्पण’ ने अपनी रीडरशिप में बढ़ोतरी की है। इसकी पाठक संख्या बढ़कर 20.27 लाख हो गई है। और इसने दूसरा स्थान बनाने में सफलता हासिल की है। इसी के साथ, तीसरे स्थान पर रही हिंदी पत्रिका, ‘सरस सलिल’ की पाठक संख्या में भी इजाफा हुआ है। इसकी पाठक संख्या अब 19.45 लाख हो गई है। चौथे स्थान पर, अंग्रेजी साप्ताहिक पत्रिका, ‘इंडिया टुडे’ ने अपने कुछ पाठक खोये हैं। इसकी पाठक संख्या 17.57 लाख से घटकर 16.50 लाख रह गई है।

पांचवें स्थान पर साप्ताहिक पत्रिका, ‘मलयाला मनोरमा’ 14.13 लाख पाठकों के साथ रही। जबकि, हिंदी साप्ताहिक पत्रिका, ‘इंडिया टुडे’ कुछ पाठकों की कमी के साथ छठे स्थान पर रही। इसकी पाठक संख्या घटकर 11.37 लाख रह गई है। ‘मेरी सहेली’ 11 लाख पाठकों के साथ सांतवें स्थान पर, ‘तमिल कुमदुम’ 10.66 लाख पाठकों के साथ आठवें स्थान पर, हिंदी पत्रिका, ‘गृहशोभा’ 10.61 लाख पाठकों के साथ नौवें स्थान पर और ‘गृह लक्ष्मी’ 10.31 लाख पाठकों के साथ दसवें स्थान पर रही।

—"आईआरएस के 2011 के आंकड़ों के अनुसार"[8]

समाचार पोर्टल[संपादित करें]

{{rquote|right|मुक्तिबोध को जब कोई प्रकाशक छापने को तैयार नहीं था, तब ‘कल्पना’ और ‘वसुधा’ ने उन्हें पहचाना। आधुनिक काव्यशास्त्र का मूर्धन्य ग्रंथ ‘एक साहित्यिक की डायरी’ सबसे पहले ‘वसुधा’ में धारावाहिक रूप से छपा। नई कहानी का आंदोलन ‘नई कहानियाँ’ पत्रिका ने छेड़ा और प्रतिष्ठित किया। ‘सारिका’, ‘साक्षात्कार’, ‘पूर्वग्रह’, ‘दस्तावेज’, ‘पहल’, ‘वसुधा’, जैसी पत्रिकाएँ समकालीन साहित्य को जानने-समझने के लिए अनिवार्य हैं। हिन्दी में यदि पत्र-पत्रिकाएँ न होतीं तो बहुत सारा साहित्य छपने से रह गया होता या वक्त पर नहीं छप पाता।|"वेब पत्रिका सृजनगाथा में डॉ॰ हरिसिंह गौर"

सामाजिक पत्रिकाएँ[संपादित करें]

स्‍वास्‍थ्‍य पत्रिकाएं[संपादित करें]

वित्‍त पत्रिकाएं[संपादित करें]

इन्हे भी देखें[संपादित करें]

सन्दर्भ[संपादित करें]

  1. "सृजनगाथा में ज़ाहिद खान का आलेख : प्रतिरोध के सामूहिक स्वर, परतंत्र भारत में प्रतिबंधित पत्र-पत्रिकाएँ". मूल से 8 अप्रैल 2016 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 30 जुलाई 2013.
  2. [http://www.rachanakar.org/2009/09/blog-post_15.html वेब पत्रिका रचनाकार, वीरेन्द्र सिंह यादव का आलेख : हिन्‍दी साहित्‍य के इतिहास में पत्र-पत्रिकाओं की प्रासंगिकता एवं उपादेयता।
  3. "वेब दुनिया, हिन्दी में गायत्री शर्मा का आलेख : गौरवशाली भाषा हिंदी". मूल से 3 अगस्त 2013 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 30 जुलाई 2013.
  4. "Circulation as Claimed by Publisher for 2005-06". मूल से 21 जुलाई 2011 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  5. Aanubhuti-A complete classic collection of Hindi Poetry
  6. "Seemapuri Times - Hindi News Magazine: Social & Political Magazine". मूल से 25 जनवरी 2012 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 31 दिसंबर 2020.
  7. 1976 में वेद प्रकाश वैदिक द्वारा संपादित ग्रंथ हैं हिंदी पत्रकारिता, विविध आयाम में प्रकाशित लेख[मृत कड़ियाँ]
  8. "समाचार4 मीडिया नें आंकड़ों की जानकारी". मूल से 5 मई 2017 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 30 जुलाई 2013.
  9. "संग्रहीत प्रति". मूल से 7 अगस्त 2017 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 31 दिसंबर 2020.
  10. "संग्रहीत प्रति". मूल से 8 जुलाई 2012 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  11. http://www.anurodh.net/
  12. http://urvashi.weebly.com/
  13. http://www.kalayan.org/
  14. http://www.abhivyakti-hindi.org/
  15. http://kavitakosh.org/
  16. http://www.gadyakosh.org/gk/
  17. http://www.jankipul.com/
  18. http://www.bhartiyapaksha.com/
  19. http://www.rachanakar.org/
  20. http://www.laghukatha.com/
  21. "संग्रहीत प्रति". मूल से 26 जून 2013 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  22. "संग्रहीत प्रति". मूल से 3 जुलाई 2013 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  23. "संग्रहीत प्रति". मूल से 5 जुलाई 2013 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  24. "संग्रहीत प्रति". मूल से 8 जुलाई 2013 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  25. http://www.hindikunj.com/
  26. http://www.hindisamay.com/
  27. "संग्रहीत प्रति". मूल से 26 अगस्त 2019 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  28. "संग्रहीत प्रति". मूल से 9 जुलाई 2013 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  29. https://news.google.com/news?ned=hi_in
  30. http://www.tehelkahindi.com/
  31. https://www.prabhasakshi.com/
  32. http://www.bbc.co.uk/hindi/
  33. "संग्रहीत प्रति". मूल से 8 अगस्त 2013 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  34. "संग्रहीत प्रति". मूल से 16 अप्रैल 2019 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  35. http://hindi.webdunia.com/
  36. "संग्रहीत प्रति". मूल से 7 जुलाई 2013 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  37. "संग्रहीत प्रति". मूल से 14 जुलाई 2013 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  38. http://www.p7news.com/
  39. http://khabar.ndtv.com/
  40. http://aajtak.intoday.in/
  41. https://shabd.in/
  42. http://www.nirogdhampatrika.com/
  43. "संग्रहीत प्रति". मूल से 9 फ़रवरी 2010 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  44. http://www.nafanuksan.com/
  45. "संग्रहीत प्रति". मूल से 10 जुलाई 2013 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  46. "संग्रहीत प्रति". मूल से 5 जून 2011 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.
  47. "संग्रहीत प्रति". मूल से 10 मार्च 2010 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 10 जुलाई 2013.

बाहरी कड़ियाँ[संपादित करें]

षाएं]


|}