शुभांशु शुक्ला
ग्रुप कैप्टन शुभांशु शुक्ला भारतीय वायु सेना के टेस्ट पायलट, इंजीनियर और इसरो के अंतरिक्ष यात्री हैं। वह भारतीय मानव अंतरिक्ष उड़ान कार्यक्रम के तहत अंतरिक्ष में जाने वाले चार अंतरिक्ष यात्रियों में से पहले हैं।[1][2] वह वर्तमान में एक्सिओम मिशन 4 पर हैं, जिससे वह अंतर्राष्ट्रीय अंतरिक्ष स्टेशन का दौरा करने वाले पहले भारतीय अंतरिक्ष यात्री और 1984 में राकेश शर्मा के बाद कक्षा में यात्रा करने वाले दूसरे भारतीय बन गए हैं। उन्हें आवंटित सीट की लागत 60 मिलियन डॉलर (लगभग ₹500 करोड़) के मध्य में अनुमानित है, जिसका भुगतान भारत सरकार द्वारा 2025 में किया गया।[3][4]
शुभांशु शुक्ला | |
---|---|
![]() 2024 में शुक्ला | |
इसरो अंतरिक्ष यात्री | |
राष्ट्रीयता | भारतीय |
जन्म |
10 अक्टूबर 1985 लखनऊ, उत्तर प्रदेश |
अन्य व्यवसाय |
|
मातृसंस्था | |
चयन | प्रथम व्योमनौत समूह (2019) |
मिशन प्रतीक चिन्ह |
![]() ![]() |
प्रारंभिक जीवन व शिक्षा
[संपादित करें]तीन भाई-बहनों में सबसे छोटे[5] शुभांशु शुक्ला का जन्म शंभू दयाल शुक्ला (जो अब एक सेवानिवृत्त सरकारी अधिकारी हैं) और आशा शुक्ला (एक गृहिणी) के घर हुआ था। वह उत्तर प्रदेश के लखनऊ के मूल निवासी हैं और उन्होंने अपनी स्कूली शिक्षा सिटी मोंटेसरी स्कूल, अलीगंज से पूरी की। 1999 के कारगिल युद्ध से प्रेरित होकर, उन्होंने एनडीए (NDA) परीक्षा के लिए आवेदन किया और उसे उत्तीर्ण किया। उन्होंने अपना सैन्य प्रशिक्षण पूरा किया और 2005 में राष्ट्रीय रक्षा अकादमी से कंप्यूटर विज्ञान में विज्ञान स्नातक की डिग्री प्राप्त की।[6]
इसके बाद, उन्हें फ्लाइंग ब्रांच के लिए चुना गया और उन्होंने भारतीय वायु सेना अकादमी में प्रशिक्षण प्राप्त किया। जून 2006 में, उन्हें फ्लाइंग ऑफिसर के रूप में भारतीय वायु सेना की फाइटर स्ट्रीम में कमीशन किया गया।[7][8][9]
वायु सेना कैरियर
[संपादित करें]वह एक युद्धक नेता (Combat leader) और अनुभवी टेस्ट पायलट हैं, जिनके पास विभिन्न विमानों, जिनमें Su-30 MKI, MiG-21, MiG-29, जगुआर, हॉक, डोर्नियर 228, और An-32 शामिल हैं, में लगभग 2,000 घंटों का उड़ान अनुभव है।[10][11] उनका उपनाम 'शक्स' (Shux) है।[12]
अंतरिक्ष यात्री कैरियर
[संपादित करें]प्रशिक्षण
[संपादित करें]शुक्ला को 2019 में भारतीय मानव अंतरिक्ष उड़ान कार्यक्रम के लिए भारतीय वायु सेना के तहत एक संगठन, इंस्टीट्यूट ऑफ एयरोस्पेस मेडिसिन (IAM) द्वारा अंतरिक्ष यात्री चयन प्रक्रिया में शामिल किया गया था। बाद में, उन्हें IAM और ISRO द्वारा अंतिम चार उम्मीदवारों में चुना गया।
2020 में, वह अन्य तीन चयनित अंतरिक्ष यात्रियों के साथ बुनियादी प्रशिक्षण के लिए रूस के यूरी गगारिन कॉस्मोनॉट ट्रेनिंग सेंटर गए। बुनियादी प्रशिक्षण 2021 में पूरा हुआ। इसके बाद वह भारत लौट आए और बेंगलुरु में अंतरिक्ष यात्री प्रशिक्षण सुविधा में अपना प्रशिक्षण जारी रखा। इस दौरान, उन्होंने भारतीय विज्ञान संस्थान से एयरोस्पेस इंजीनियरिंग में अपनी मास्टर ऑफ इंजीनियरिंग की डिग्री पूरी की।[2]
भारत के पहले मानव अंतरिक्ष मिशन के लिए अंतरिक्ष यात्री टीम के सदस्य के रूप में उनके नाम की आधिकारिक घोषणा पहली बार 27 फरवरी 2024 को तिरुवनंतपुरम में इसरो के विक्रम साराभाई अंतरिक्ष केंद्र में की गई थी।[2][13] प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी ने तिरुवनंतपुरम में इसरो के [14] [15] विक्रम साराभाई अंतरिक्ष केंद्र में भारत के पहले अंतरिक्ष मिशन के लिए अंतरिक्ष यात्री टीम के सदस्यों के नामों की घोषणा की थी।
एक्सिओम मिशन 4
[संपादित करें]"नमस्कार, मेरे प्यारे देशवासियों! क्या शानदार सफर है! हम 41 साल बाद एक बार फिर अंतरिक्ष में हैं। यह एक अद्भुत यात्रा है। हम पृथ्वी का चक्कर 7.5 किलोमीटर प्रति सेकंड की रफ्तार से लगा रहे हैं। मेरे कंधों पर बना तिरंगा मुझे बताता है कि मैं आप सभी के साथ हूँ। मेरी यह यात्रा अंतर्राष्ट्रीय अंतरिक्ष स्टेशन की शुरुआत नहीं, बल्कि भारत के मानव अंतरिक्ष कार्यक्रम की शुरुआत है। मैं चाहता हूँ कि आप सभी इस यात्रा का हिस्सा बनें। आपकी छाती भी गर्व से फूल जाए... आइए, मिलकर भारत के मानव अंतरिक्ष कार्यक्रम की शुरुआत करें। जय हिन्द! जय भारत!"
- शुभांशु शुक्ला का अंतरिक्ष से राष्ट्र को संबोधित पहला संदेश
शुभांशु शुक्ला वर्तमान में अंतर्राष्ट्रीय अंतरिक्ष स्टेशन (ISS) के लिए चल रहे एक्सिओम मिशन 4 में मिशन पायलट के रूप में कार्यरत हैं।[16] वह कमांडर पेगी व्हिटसन के नेतृत्व वाले दल का हिस्सा हैं, जिसमें मिशन विशेषज्ञ स्लावोज़ उज़्नांस्की-विस्निवस्की और टिबोर कपु भी शामिल हैं।[17][18][19] साथी इसरो अंतरिक्ष यात्री प्रशांत नायर को बैकअप दल सदस्य के रूप में नामित किया गया था; दोनों ने ह्यूस्टन में नासा के जॉनसन स्पेस सेंटर में प्रशिक्षण प्राप्त किया।
यह मिशन, नासा, स्पेसएक्स और इसरो के बीच एक सहयोग है, जिसका उद्देश्य अंतर्राष्ट्रीय अंतरिक्ष उड़ान सहयोग को मजबूत करना है।[20][21][22][23] शुक्ला ISS का दौरा करने वाले पहले भारतीय अंतरिक्ष यात्री हैं, और 1984 में कॉस्मोनॉट राकेश शर्मा के बाद कक्षा की यात्रा करने वाले दूसरे भारतीय हैं।[17] राष्ट्रपति द्रौपदी मुर्मू, प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी और भारतीय वायु सेना ने 'एक्स' (पूर्व में ट्विटर) पर शुक्ला को बधाई दी।[24]
यह मिशन 25 जून 2025 को 02:31 EDT (06:31 UTC; 12:01 IST) पर फ्लोरिडा में नासा के कैनेडी स्पेस सेंटर से सफलतापूर्वक लॉन्च हुआ। यह 26 जून 2025 को 06:31 EDT (10:31 UTC; 16:01 IST) पर ISS से जुड़ा।[25] चुपचाप इतिहास रचते हुए, शुक्ला ने 12:14 UTC (17:44 IST) पर ISS में प्रवेश किया। 19:00 IST के कुछ ही मिनट बाद, जब Ax-4 दल के लिए औपचारिक स्वागत समारोह ISS में शुरू हुआ, तो मिशन कमांडर पेगी व्हिटसन ने उन्हें उनका पिन दिया, जिससे उन्हें 634वां अंतरिक्ष यात्री नामित किया गया।[26][27]
निजी जीवन
[संपादित करें]शुक्ला की शादी कामना मिश्रा से हुई है, जो पेशे से एक दंत चिकित्सक हैं और स्कूल में शुभांशु की सहपाठी थीं। इनके एक पुत्र है।[28]
अपने खाली समय में, शुक्ला को शारीरिक व्यायाम करने और विज्ञान से संबंधित किताबें पढ़ने में मज़ा आता है। हाल ही में, उन्होंने राशिफल पढ़ने में रुचि विकसित की है, भले ही वह खुद को अज्ञेयवादी मानते हैं।[29][30]
संदर्भ
[संपादित करें]- ↑ Pandey, Geeta (27 February 2024). "Gaganyaan: India names astronauts for maiden space flight". BBC News. अभिगमन तिथि: 27 February 2024.
- ↑ अ आ इ Kumar, Chethan. "Nair, Prathap, Krishnan and Chauhan listed for Gaganyaan mission". The Timesof India. Bengaluru.: Times Group. अभिगमन तिथि: 27 February 2024.
- ↑ The Wire Analysis (2025-06-08). "Know-Your-Spacemen: Is Shubhanshu Shukla's Axiom-4 Different from Rakesh Sharma's in 1984?". The Wire. अभिगमन तिथि: 2025-06-26.
- ↑ Dua, Purtika (2025-06-10). "Who is Shubhanshu Shukla, the Indian astronaut on Axiom-4 mission that launched today?". The Hindu. अभिगमन तिथि: 2025-06-27.
- ↑ "Aiming For The Sky: When Shubhanshu Shukla Ran Away From Sister's 'Vidaai'". NDTV (अंग्रेज़ी भाषा में). अभिगमन तिथि: 2025-06-09.
- ↑ Bajpai, Namita (2025-06-04). "Joy and pride laced with anxiety grip Group Captain Shubhanshu Shukla's family ahead of his space sojourn". The New Indian Express (अंग्रेज़ी भाषा में). अभिगमन तिथि: 2025-06-09.
- ↑ "Lucknow lad Shubhanshu Shukla named for Gaganyaan mission". The Times of India. March 18, 2025. अभिगमन तिथि: 19 March 2025.
- ↑ "Biography of Shubhanshu Shukla". Axiom Space. अभिगमन तिथि: 19 March 2025.
- ↑ "My journey to space will be the journey of 1.4 billion fellow Indians: Group Captain Shubhanshu Shukla". The Hindu. March 18, 2025. अभिगमन तिथि: 19 March 2025.
- ↑ Vasudevan Mukunth (3 March 2024). "Gaganyaan astronauts:The chosen four". thehindu.com. The Hindu. अभिगमन तिथि: 8 March 2024.
- ↑ "Axiom Space Astronaut: Shubhanshu Shukla". Axiom Space (अंग्रेज़ी भाषा में). अभिगमन तिथि: 2025-01-23.
- ↑ "India's 'Shux' heads to space". The Economic Times. 2025-06-08. अभिगमन तिथि: 2025-06-11.
- ↑ "Kerala celebrates as local son Prasanth Balakrishnan Nair gears up for Gaganyaan space mission". The Telegraph. Palakkad. ABP. 27 February 2024. अभिगमन तिथि: 27 February 2024.
- ↑ "Kerala celebrates as local son Prasanth Balakrishnan Nair gears up for Gaganyaan space mission". The Telegraph. Palakkad. 27 February 2024. अभिगमन तिथि: 27 février 2024.
{{cite journal}}
: Check date values in:|access-date=
(help) - ↑ Kumar, Chethan (27 February 2024). "Nair, Prathap, Krishnan and Chauhan listed for Gaganyaan mission". The Timesof India. Bengaluru: Times Group. अभिगमन तिथि: 27 février 2024.
{{cite journal}}
: Check date values in:|access-date=
(help) - ↑ "Shubhanshu Shukla: India celebrates sending its first astronaut into space after 41 years". BBC (ब्रिटिश अंग्रेज़ी भाषा में). 2025-06-25. अभिगमन तिथि: 2025-06-25.
- ↑ अ आ "Shubhanshu Shukla: Astronaut to become first Indian to set foot on ISS". www.bbc.com (ब्रिटिश अंग्रेज़ी भाषा में). 2025-06-26. अभिगमन तिथि: 2025-06-26.
- ↑ Fortin, Jacey; K.B, Pragati (25 June 2025). "Four Astronauts Lift Off on Axiom Mission to the I.S.S." The New York Times. अभिगमन तिथि: 26 June 2025.
- ↑ Dunn, Marcia (25 June 2025). "Astronauts from India, Poland and Hungary blast off on a privately funded trip to the space station". The Washington Post.
- ↑ "Indian Astronaut Will Pilot Mission To International Space Station: Axiom Space". www.ndtv.com.
- ↑ "Axiom Space's next astronaut mission to the ISS with SpaceX delayed to spring 2025". Space.com. 12 August 2024. 9 November 2024 को मूल से पुरालेखित. अभिगमन तिथि: 16 October 2024.
- ↑ "Axiom Space Astronaut Missions are Building Human Experience, Opportunity in LEO". axiomspace.com. Axiom Space. 28 February 2024. अभिगमन तिथि: 15 October 2024.
- ↑ "Axiom Space Ax-4 mission". Axiom Space. अभिगमन तिथि: 30 January 2025.
- ↑ Trivedi, Saurabh (2025-06-25). "President, PM extend best wishes for Shubhanshu Shukla's space odyssey". The Hindu (Indian English भाषा में). आईएसएसएन 0971-751X. अभिगमन तिथि: 2025-06-27.
- ↑ "Shubhanshu Shukla: Astronaut becomes first Indian to set foot on ISS". www.bbc.com (ब्रिटिश अंग्रेज़ी भाषा में). 2025-06-26. अभिगमन तिथि: 2025-06-27.
- ↑ PTI (2025-06-26). "Axiom-4 mission: Shubhanshu Shukla became 634th astronaut to reach space". The Hindu (Indian English भाषा में). आईएसएसएन 0971-751X. अभिगमन तिथि: 2025-06-27.
- ↑ "Axiom-4 mission: Shubhanshu Shukla and his fellow 'Earthlings' enter space station with Grace". The Times of India. 2025-06-27. आईएसएसएन 0971-8257. अभिगमन तिथि: 2025-06-27.
- ↑ "From classroom to cosmos: Shubhanshu Shukla's wife looks back & ahead". The Times of India. 2025-06-09. आईएसएसएन 0971-8257. अभिगमन तिथि: 2025-06-09.
- ↑ "Shubhanshu Shukla's Personal Life". The Times of India. March 18, 2025. अभिगमन तिथि: 19 March 2025.
- ↑ "Shubhanshu Shukla: The First Indian Air Force Officer on Axiom Mission 4". NDTV. March 19, 2025. अभिगमन तिथि: 19 March 2025.
के बारे में, विकिपीडिया के बन्धुप्रकल्पों पर और जाने: | |
---|---|
![]() |
शब्दकोषीय परिभाषाएं |
![]() |
पाठ्य पुस्तकें |
![]() |
उद्धरण |
![]() |
मुक्त स्रोत |
![]() |
चित्र एवं मीडिया |
![]() |
समाचार कथाएं |
![]() |
ज्ञान साधन |