ध्रुवीय उपग्रह प्रमोचन वाहन

मुक्त ज्ञानकोश विकिपीडिया से
(पीएसएलवी से अनुप्रेषित)
ध्रुवीय उपग्रह प्रमोचन वाहन
Polar Satellite Launch Vehicle
लॉन्चिंग पेड की ओर जा रहा पीएसएलवी रॉकेट
लॉन्चिंग पेड की ओर जा रहा पीएसएलवी रॉकेट
कार्य मीडियम लिफ्ट प्रक्षेपण प्रणाली
निर्माता इसरो
मूल देश  भारत
मूल्य प्रति लॉन्च (2024) पीएसएलवी-सीए 90 करोड़
आकार
ऊंचाई 44 मीटर (144 फीट)
व्यास 2.8 मीटर (9 फीट 2 इंच)
द्रव्यमान पीएसएलवी-जी: 295,000 कि॰ग्राम (10,400,000 औंस)
पीएसएलवी-सीए: 230,000 कि॰ग्राम (8,100,000 औंस)
पीएसएलवी-एक्सएल: 320,000 कि॰ग्राम (11,000,000 औंस)
चरण 4
लॉन्च इतिहास
वर्तमान स्थिति सक्रिय
लॉन्च स्थल सतीश धवन अंतरिक्ष केंद्र
कुल लॉन्च 37
पीएसएलवी-जी: 12
पीएसएलवी-सीए: 11
पीएसएलवी-एक्सएल: 14
सफल लॉन्च 35
पीएसएलवी-जी: 10
पीएसएलवी-सीए: 11
पीएसएलवी-एक्सएल: 14
असफल परीक्षण 1 (पीएसएलवी-डी1)
आंशिक असफल परीक्षण 1 (पीएसएलवी-सी1)
प्रथम उड़ान पीएसएलवी-जी: 20 सितंबर 1993
पीएसएलवी-सीए: 23 अप्रैल 2007
पीएसएलवी-एक्सएल: 22 अक्टूबर 2008
उल्लेखनीय पेयलोड चन्द्रयान
मंगलयान
ऐस्ट्रोसैट
स्पेस कॅप्सुल रिकव्हरी प्रयोग-1
भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली
बूस्टर (पीएसएलवी-जी) - एस9
बूस्टर की संख्या 6
थ्रस्ट 510 कि॰न्यू. (110,000 पौंड-बल)
विशिष्ट आवेग 262 s (2.57 km/s)
जलने का समय 44 सेकंड
ईंधन ठोस
बूस्टर (पीएसएलवी-एक्सएल) - एस12
बूस्टर की संख्या 6
थ्रस्ट 719 कि॰न्यू. (162,000 पौंड-बल)
विशिष्ट आवेग 262 s (2.57 km/s)
जलने का समय 49 सेकंड
ईंधन ठोस
प्रथम चरण
ईंधन वजन 138,000 कि॰ग्राम (304,000 पौंड)
Motor एस139
थ्रस्ट 4,800 कि॰न्यू. (1,100,000 पौंड-बल)
विशिष्ट आवेग 237 s (2.32 km/s) (समुद्र तल)
269 s (2.64 km/s) (निर्वात)
जलने का समय 105 सेकंड
ईंधन ठोस
द्वितीय चरण
इंजन 1 विकास
थ्रस्ट 799 कि॰न्यू. (180,000 पौंड-बल)
विशिष्ट आवेग 293 s (2.87 km/s)
जलने का समय 158 सेकंड
ईंधन N2O4/UDMH
तृतीय चरण
Motor एचपीएस3
थ्रस्ट 240 कि॰न्यू. (54,000 पौंड-बल)
विशिष्ट आवेग 295 s (2.89 km/s)
जलने का समय 83 सेकंड
ईंधन ठोस
चतुर्थ चरण
इंजन 2 x एल-2-5
थ्रस्ट 15.2 कि॰न्यू. (3,400 पौंड-बल)
विशिष्ट आवेग 308 s (3.02 km/s)
जलने का समय 425 सेकंड
ईंधन MMH/MON
पी.एस.एल.वी सी8 इटली के एक उपग्रह को लेकर सतीश धवन अन्तरिक्ष केन्द्र से उड़ान भरते समय

ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपण यान या पी.एस.एल.वी भारतीय अंतरिक्ष अनुसंधान संगठन द्वारा संचालित एक उपभोजित प्रक्षेपण प्रणाली है। भारत ने इसे अपने सुदूर संवेदी उपग्रह को सूर्य समकालिक कक्षा में प्रक्षेपित करने के लिये विकसित किया है। पीएसएलवी के विकास से पूर्व यह सुविधा केवल रूस के पास थी। पीएसएलवी छोटे आकार के उपग्रहों को भू-स्थिर कक्षा में भी भेजने में सक्षम है। अब तक पीएसएलवी की सहायता से 70 अन्तरिक्षयान (30 भारतीय + 40 अंतर्राष्ट्रीय) विभिन्न कक्षाओं में प्रक्षेपित किये जा चुके हैं।[1] इससे इस की विश्वसनीयता एवं विविध कार्य करने की क्षमता सिद्ध हो चुकी है।

२२ जून, २०१६ में इस यान ने अपनी क्षमता की चरम सीमा को छुआ जब पीएसएलवी सी-34 के माध्यम से रिकॉर्ड २० उपग्रह एक साथ छोड़े गए।[2] इससे पहले 28 अप्रैल 2008 को इसरो ने एक साथ 10 उपग्रहों को अंतरिक्ष में भेजकर एक ही बार में सबसे ज़्यादा उपग्रह अंतरिक्ष में भेजने का विश्वरिकॉर्ड बनाया था।[2]

तकनीकी आंकड़े[संपादित करें]

पी.एस.एल.वी-सी८ से सम्बन्धित तकनीकी आंकड़े निम्नवत हैं:

  • कार्य : एकल प्रक्षेपण यान (Expendable launch vehicle)
  • निर्माता : भारतीय अंतरिक्ष अनुसंधान संगठन
  • आकार
    • ऊंचाई : 44 m
    • व्यास : 2.8 m
    • द्रव्यमान : 294,000 kg
    • चरणों की संख्या : 4
  • क्षमता
    • LEO तक पे-लोड : 3,250 kg
    • SSO तक पे-लोड : 1600 kg
    • GTO तक पे-लोड : 1000 kg
  • बूस्टर या शून्य-स्टेज
    • बूस्टरों की संख्या : 6
    • इंजन : 1 ठोस
    • प्रणोद (थ्रस्ट) : 502.600 kN
    • विशिष्ट आवेग (Specific impulse) : 262 sec
    • बर्न समय (Burn time) 44 seconds
    • ईंधन : HTPB (ठोस)
  • प्रथम चरण
    • इंजन : 1 ठोस
    • प्रणोद : 4,860 kN
    • विशिष्ट आवेग : 269sec
    • बर्न समय : 105 सेकेण्ड
    • ईंधन : HTPB (solid)
  • द्वितीय चरण (Second stage)
    • इंजन : 1 विकास
    • प्रणोद : 725 kN
    • विशिष्ट आवेग : 293 sec
    • बर्न समय : 158 seconds
    • ईंधन : N2O4/UDMH
  • तृतीय चरण
    • इंजन : 1 solid
    • प्रणोद : 328 kN
    • विशिष्ट आवेग : 294 sec
    • बर्न समय : 83 सेकेण्ड
    • इंधन : ठोस
  • चतुर्थ चरण
    • इंजन : 2 liquid
    • प्रणोद : 14 kN
    • विशिष्ट आवेग : 308 sec
    • बर्न समय : 425 seconds
    • ईंधन : MMH/UDMH

प्रक्षेपण का इतिहास[संपादित करें]

यान संस्करण प्रक्षेपण तिथि प्रक्षेपण स्थान पे-लोड द्रव्यमान परिणाम टिप्पणियाँ
डी1 पी.एस.एल.वी 20 सितम्बर 1993
05:12
श्रीहरिकोटा भारत भारतीय रिमोट सेंसिंग उपग्रह-1इ 846 किलो असफल प्रथम विकास उड़ान। सॉफ्टवेयर त्रुटि बंगाल की खाड़ी में वाहन दुर्घटना का कारण बनता है (700 सेकंड के उड़ान भरने के बाद)
डी2 पी.एस.एल.वी 15 अक्टूबर 1994
05:05
श्रीहरिकोटा भारत भारतीय रिमोट सेंसिंग उपग्रह-पी2 804 किलो सफल पहली सफल उड़ान विकास
डी3 पी.एस.एल.वी 21 मार्च 1996
04:53
श्रीहरिकोटा भारत भारतीय रिमोट सेंसिंग उपग्रह-पी3 920 किलो सफल
सी1 पी.एस.एल.वी 29 सितंबर 1997
04:47
श्रीहरिकोटा भारत भारतीय रिमोट सेंसिंग उपग्रह-1डी 1,250 किलो आंशिक विफलता पहली परिचालन उड़ान। चौथे चरण की योजना बनाई कक्षा की तुलना में कम थी, जिसके परिणामस्वरूप कमजोर प्रदर्शन रहा। सैटेलाइट ने सही कक्षा प्राप्त करने के लिए खुद का ईधन इस्तेमाल किया।
सी2 पी.एस.एल.वी 26 मई 1999
06:22
श्रीहरिकोटा भारत ओशनसैट-1
जर्मनी DLR-Tubsat
दक्षिण कोरिया KitSat 3
1050 किलो
45 किलो
107 किलो
सफल पहली बार विदेशी उपग्रहों लांच और कई उपग्रहों ले जाने में समर्थ
सी3 पी.एस.एल.वी 22 अक्टूबर 2001
04:53
श्रीहरिकोटा भारत TES
बेल्जियम Proba
जर्मनी BIRD
1108 किलो
94 किलो
92 किलो
सफल पहली बहु आर्बिटर मिशन।
सी4 पी.एस.एल.वी 12 सितंबर]] 2002
10:23
श्रीहरिकोटा भारत METSAT 1 (Kalpana 1) 1060 किलो सफल भू-तुल्यकालिक स्थानांतरण कक्षा में भारत का पहला प्रक्षेपण
सी5 पी.एस.एल.वी 17 अक्टूबर 2003
04:52
श्रीहरिकोटा भारत रिसोर्ससैट 1 1,360 किलो सफल पेलोड क्षमता पहले पीएसएलवी प्रक्षेपण के बाद से 600 से अधिक किलो बढ़ा दी गई है।
सी6 पी.एस.एल.वी 5 मई 2005
04:45
श्रीहरिकोटा* भारत कार्टोसैट 1
भारत HAMSAT
1560 किलो
42.5 किलो
सफल दूसरे लांच पैड से पहली बार पीएसएलवी लॉन्च किया गया।
सी7 पी.एस.एल.वी 10 जनवरी 2007
03:54
श्रीहरिकोटा भारत कार्टोसैट 2
भारत स्पेस कॅप्सुल रिकव्हरी प्रयोग
इंडोनेशिया LAPAN-TUBSAT
अर्जेण्टीना PEHUENSAT-1
680 किलो
500 किलो
56 किलो
6 किलो
सफल पहली बार चार उपग्रहों को प्रक्षेपित करने के लिए दोहरी लॉन्च एडाप्टर का प्रयोग किया गया।
सी8 पी.एस.एल.वी-CA 23 अप्रैल 2007 श्रीहरिकोटा* इटली AGILE
भारत AAM
537 किलो सफल First flight of the 'core-alone' version
सी10 पी.एस.एल.वी-CA 21 जनवरी 2008 श्रीहरिकोटा इज़राइल TECSAR 260 किलो सफल
सी9 पी.एस.एल.वी-CA 28 अप्रैल 2008[3] श्रीहरिकोटा* भारत Cartosat-2A
भारत IMS-1/TWSAT
जापान Cute 1.7+APD-2
जापान Seeds-2
कनाडा CanX-2
कनाडा CanX-6/NTS
नीदरलैंड Delfi-C3
डेनमार्क AAUSAT-II
जर्मनी Compass 1
जर्मनी RUBIN
800 किलो सफल The most satellites (10) launched at once by the PSLV.
सी11 पी.एस.एल.वी-XL 22 अक्टूबर 2008 श्रीहरिकोटा* भारत चंद्रयान-१ 1380 किलो सफल भारत का प्रथम चंद्र मिशन और पीएसएलवी-एक्सएल संस्करण की प्रथम उड़ान
सी12 पी.एस.एल.वी-CA 20 अप्रैल 2009 श्रीहरिकोटा* रडार इमेजिंग सेटेलाइट-2
ANUSAT
300 Kg
50 Kg
सफल
सी14 पी.एस.एल.वी-CA 23 सितंबर 2009 श्रीहरिकोटा* Oceansat - 2 and Six Nanosatellites सफल
सी15 पी.एस.एल.वी-CA July 12, 2010 श्रीहरिकोटा* CARTOSAT-2B, ALSAT-2A, NLS 6.1 & 6.2 and STUDSAT सफल
पी.एस.एल.वी-CA अप्रैल 20, 2011 श्रीहरिकोटा* RESOURCESAT - 2, YOUTHSAT and X-SAT सफल
सी15 पी.एस.एल.वी-CA July 15, 2011 श्रीहरिकोटा* GSAT - 12 सफल
सी18 पी.एस.एल.वी-CA October 12, 2011 श्रीहरिकोटा* सफल
सी19 पी.एस.एल.वी- अप्रैल 26, 2012 श्रीहरिकोटा* रडार इमेजिंग सेटेलाइट-1 1850 किलो सफल
सी21 पी.एस.एल.वी-सीए 09 सितंबर 2012 श्रीहरिकोटा* SPOT 6 तथा PROITERES 720 किलो
50 किलो
15 किलो
सफल
सी20 पी.एस.एल.वी-सीए 25 February 2013
12:31
श्रीहरिकोटा भारतफ़्रान्स SARAL

कनाडा Sapphire
कनाडा NEOSSat
ऑस्ट्रिया TUGSAT-1
ऑस्ट्रिया UniBRITE-1
यूनाइटेड किंगडम STRaND-1
डेनमार्क AAUSAT3

409 किलो
148 किलो
74 किलो
14 किलो
14 किलो
6.5 किलो
0.8 किलो
सफल
सी22 पी.एस.एल.वी- 1 July 2013
18:11
श्रीहरिकोटा भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली-1A 1425 किलो सफल
सी25 पी.एस.एल.वी- 5 November 2013
09:08
श्रीहरिकोटा मंगलयान 1350 किलो सफल
सी24 पी.एस.एल.वी-सीए 4 April 2014
11:44
श्रीहरिकोटा भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली-1B 1432 किलो सफल
सी23 पी.एस.एल.वी 30 जून 2014
04:22
श्रीहरिकोटा फ़्रान्स SPOT-7
जर्मनी AISAT
कनाडा NLS7.1 (CAN-X4)
कनाडा NLS7.2 (CAN-X5)
सिंगापुर VELOX-1
714 किलो
15 किलो
15 किलो
14 किलो
7 किलो
सफल
सी26 पी.एस.एल.वी 16 October 2014
20:02
श्रीहरिकोटा भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली-1C 1425.4 किलो सफल
सी27 पी.एस.एल.वी 28 March 2015
11:49
श्रीहरिकोटा भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली-1D 714 किलो सफल
सी28 पी.एस.एल.वी 10 July 2015
16:28
श्रीहरिकोटा यूनाइटेड किंगडम UK-DMC3A
यूनाइटेड किंगडम UK-DMC3B
यूनाइटेड किंगडम UK-DMC3C
यूनाइटेड किंगडम CBNT-1
यूनाइटेड किंगडम DeOrbitSail
447 किलो
447 किलो
447 किलो
91 किलो
7 किलो
सफल
सी30 पी.एस.एल.वी 28 सितंबर 2015
04:30
श्रीहरिकोटा भारत ऐस्ट्रोसैट
इंडोनेशिया LAPAN-A2
कनाडा exactView 9
संयुक्त राज्य Lemur-2 Joel
संयुक्त राज्य Lemur-2 Peter
संयुक्त राज्य Lemur-2 Jorean
संयुक्त राज्य Lemur-2 Chris
1650 किलो
68 किलो
5.5 किलो
4 किलो
4 किलो
4 किलो
4 किलो
सफल
सी29 पी.एस.एल.वी 16 December 2015
12:30
श्रीहरिकोटा सिंगापुर TeLEOS-1
सिंगापुर VELOX-C1

सिंगापुर VELOX-II
सिंगापुर Kent Ridge-1
सिंगापुर Galassia
सिंगापुर Athenoxat-1[4]

400 किलो
123 किलो
13 किलो
78 किलो
3.4 किलो
-
सफल
सी31 पी.एस.एल.वी 20 January 2016
04:01
श्रीहरिकोटा भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली-1E 1425 किलो सफल
सी32 पी.एस.एल.वी 10 March 2016
10:31
श्रीहरिकोटा भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली-1F 1425 किलो सफल
सी33 पी.एस.एल.वी 28 April 2016
07:20
श्रीहरिकोटा भारतीय क्षेत्रीय नौवहन उपग्रह प्रणाली-1G 1425 किलो सफल
सी34 पी.एस.एल.वी 22 June 2016
03:56
श्रीहरिकोटा भारत Cartosat-2C
इंडोनेशिया LAPAN-A3
जर्मनी BIROS
संयुक्त राज्य SkySat Gen2-1
कनाडा GHGSat-D
कनाडा M3MSat
भारत Swayam
भारत SathyabamaSat
संयुक्त राज्य 12x Flock-2P Dove nanosatellites
727.5 किलो
120 किलो
130 किलो
110 किलो
25.5 किलो
85 किलो
1 किलो
1.5 किलो
12x 4.7 किलो
सफल
सी35 पी.एस.एल.वी 26 सितंबर 2016
9:12 AM
प्रथम भारत एसकैटसैट-1
अल्जीरिया ALSAT-2B
अल्जीरिया ALSAT-1B
अल्जीरिया ALSAT-1N
संयुक्त राज्य Pathfinder-1
भारत प्रथम (आईआईटी बॉम्बे)
भारत PISat
कनाडा CanX-7
371 किलो
117 किलो
103 किलो
7 किलो
50 किलो
10 किलो
7 किलो
3.5 किलो
सफल इसरो का सबसे लंबे समय का पीएसएलवी उपग्रह प्रक्षेपण मिशन। पीएसएलवी का पहला ऐसा मिशन जिसमें यह दो अलग अलग कक्षाओं में पेलोड लॉन्च किया जायेगा।
सी36 पी.एस.एल.वी 7 दिसंबर 2016
4:55
प्रथम भारत रिसोर्ससैट-2ए 1235 किलो सफल
सी37 पी.एस.एल.वी जनवरी 2017 प्रथम भारतकार्टोसैट-2डी, आईएनएस-1ए, आईएनएस -1बी
व 101 अन्य
1500 किलो सफल
सी38 पी.एस.एल.वी 23 जून 2017 प्रथम भारतकार्टोसैट-2ई, एनआईयूसैट
व 29 अन्य
1000 किलो सफल
सी39 पी.एस.एल.वी 31 अगस्त 2017 13:30 द्वितीय लांच पैड भारत आईआरएनएसएस-1एच 1425 किलो असफल रॉकेट का पेलोड फैरिंग (गर्मी ढाल) अलग नहीं हो सका, जिससे उपग्रह रॉकेट से अलग होने के बाद भी रॉकेट के पेलोड फैरिंग के अंदर बंद रहा। और मिशन असफल रहा।
सी40 पी.एस.एल.वी 12 जनवरी 2018 03:59 प्रथम लांच पैड भारत कार्टोसैट-2एफ व अन्य ३० उपग्रह 1323 किलो सफल
भविष्य के प्रक्षेपण
सी41 पी.एस.एल.वी 12 अप्रैल 2018 से पहले नहीं प्रथम लांच पैड भारत आईआरएनएसएस-1आई 1425 किलो योजना

लॉन्च आवृत्ति[संपादित करें]



1
2
3
4
5
6
1993
1996
1999
2002
2005
2008
2011
2014
2017
  •   पीएसएलवी-जी
  •   पीएसएलवी-सीए
  •   पीएसएलवी-एक्सएल
  •   योजना


इन्हें भी देखें[संपादित करें]

सन्दर्भ[संपादित करें]

  1. "PSLV-C11 Successfully Launches Chandrayaan-1". मूल से 25 अक्टूबर 2008 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 26 अक्टूबर 2008.
  2. "संग्रहीत प्रति". मूल से 25 जून 2016 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 22 जून 2016.
  3. "Delfi-C3 Mission status page". मूल से 21 मई 2008 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 26 अक्टूबर 2008.
  4. "संग्रहीत प्रति" (PDF). मूल से 23 अगस्त 2016 को पुरालेखित (PDF). अभिगमन तिथि 23 अगस्त 2016.

बाहरी कड़ियाँ[संपादित करें]