सामग्री पर जाएँ

क्रिश्चियन हाइगेन्स

मुक्त ज्ञानकोश विकिपीडिया से
क्रिश्चियन हाइगेन्स
जन्म 14 अप्रैल 1629[1][2][3][4][5][6][7][8][9][10][11][12][13][14][15]
हेग[16][17][18][19]
मौत 8 जुलाई 1695[1][3][4][5][6][7][8][15] Edit this on Wikidata
हेग[20][18][19] Edit this on Wikidata
नागरिकता डच गणराज्य Edit this on Wikidata
पेशा खगोल विज्ञानी,[15] गणितज्ञ, भौतिक विज्ञानी,[15] संगीतशास्त्रज्ञ, आविष्कारक, कीटविज्ञानशास्री Edit this on Wikidata
पुरस्कार रॉयल सोसाइटी के फेलो Edit this on Wikidata

क्रिश्चियन हाइगेन्स (Christiaan Huygens), (/ˈhɡənz/ or /ˈhɔɪɡənz/; Dutch: [ˈɦœy̆ɣə(n)s] ( सुनें)) (लातिन: Hugenius) (14 अप्रैल 1629 – 8 जुलाई 1695) एक प्रमुख डच गणितज्ञ और प्राकृतिक दार्शनिक थे। उन्हे विशेष रूप से एक खगोलशास्त्री, भौतिक विज्ञानी, अनिश्चिततावादी और समय विज्ञानवेत्ता के रूप में जाना जाता है।

आपका जन्म हेग में १४ अप्रैल, सन् १६२९ को हुआ था। प्रारंभिक शिक्षा आपको अपने योग्य पिता से मिली, तदुपरान्त आपने लाइडेन में शिक्षा पाई।

अनुसंधान कार्य

[संपादित करें]

सन् १६५५ में दूरदर्शी की निरीक्षण क्षमता बढ़ाने के प्रयत्न में आपने लेंस निर्माण की नई विधि का आविष्कार किया। अपने बनाए हुए लेंस से उत्तम किस्म की दूरबीन तैयार करके आपने शनि के एक नए उपग्रह की खोज की। लोलक (pendulum) के दोलन के लिए आपने सही सूत्र प्राप्त किया और इस प्रकार दीवार घड़ी में समय नियमन के लिए आपने पहली बार लोलक का उपयोग किया। वृत्ताकार गति में उत्पन्न होनेवाले अभिकेन्द्रीय बल की भी आपने विशद व्याख्या की, जिसके आधार पर न्यूटन के गुरुत्वाकर्षण के नियमों का सफलतापूर्वक प्रतिपादन किया। सन् १६६३ में आप लंदन की रायल सोसायटी के सदस्य चुने गए।

हाइगेंज़ का नाम प्रकाश के तरंगवाद (Wave Theory ) के साथ विशेषरूप से संलग्न है। यद्यपि १६६५ में हुक ने इस सिद्धांत को सबसे पहले अपनाया था तथापि हाइगेंज़ ने ही इस सिद्धांत का विशेष रूप से प्रतिपादन किया तथा अपने द्वितीयक तरंगिका के सिद्धान्त द्वारा प्रकाश के व्यतिकरण तथा अन्य गुणों को प्राप्त किया। इस सिद्धांत की मदद से आपने क्वार्ट्ज तथा अभ्रक के रवों में दुहरे अपवर्त्तन (double refraction) से प्राप्त होनेवाली असाधारण (extraordinary) किरण की पक्षदिशा को निर्धारित किया।

सन्दर्भ

[संपादित करें]
  1. German National Library; Berlin State Library; Bavarian State Library; Austrian National Library, एकीकृत प्राधिकरण फ़ाइल, retrieved 9 अप्रैल 2014Wikidata Q36578
  2. https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb12192922r. Retrieved 10 अक्टूबर 2015. {{cite web}}: Missing or empty |title= (help)
  3. MacTutor History of Mathematics archive, retrieved 22 अगस्त 2017Wikidata Q547473
  4. "Christiaan Huygens".
  5. "Christiaan Huygens".
  6. "Christiaan Huygens". Retrieved 9 अक्टूबर 2017.
  7. "Christiaan Huygens". Retrieved 9 अक्टूबर 2017.
  8. "Christiaan Huygens". Retrieved 9 अक्टूबर 2017.
  9. "Christian Hugenius". Retrieved 9 अक्टूबर 2017.
  10. "Christiaan Huygens". Retrieved 9 अक्टूबर 2017.
  11. "Christiaan Huygens".
  12. "Christiaan Huygens". Retrieved 9 अक्टूबर 2017.
  13. "Christiaan Huygens".
  14. "Christiaan Huygens".
  15. https://cs.isabart.org/person/146994. Retrieved 1 अप्रैल 2021. {{cite web}}: Missing or empty |title= (help)
  16. German National Library; Berlin State Library; Bavarian State Library; Austrian National Library, एकीकृत प्राधिकरण फ़ाइल, retrieved 10 दिसम्बर 2014Wikidata Q36578
  17. Arthur Berry (1898), A Short History of Astronomy, लंदन: John MurrayWikidata Q19025604
  18. "Гюйгенс Христиан", Большая советская энциклопедия, मास्को: The Great Russian Encyclopedia, 1969, OCLC 14476314 {{citation}}: |access-date= requires |url= (help)Wikidata Q17378135
  19. Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
  20. German National Library; Berlin State Library; Bavarian State Library; Austrian National Library, एकीकृत प्राधिकरण फ़ाइल, retrieved 30 दिसम्बर 2014Wikidata Q36578

इन्हें भी देखें

[संपादित करें]